Η Τουρκία απομονωμένη στη σκακιέρα της Μεσογείου

Των David Sheppard, Laura Pitel, Michael Peel

Ο ανταγωνισμός για τα κοιτάσματα φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο έχει συνδυαστεί με πικρές περιφερειακές αντιπαλότητες που πυροδοτούν επικίνδυνες εντάσεις τους τελευταίους μήνες μεταξύ της Τουρκίας και γειτονικών χωρών. Πολλοί φοβούνται ότι θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε στρατιωτική αντιπαράθεση μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας, δύο συμμαχικές χώρες του ΝΑΤΟ.

Η Γερμανία προειδοποίησε τον περασμένο μήνα ότι τα δύο κράτη παίζουν με τη φωτιά και ότι «η μικρότερη σπίθα μπορεί να προκαλέσει καταστροφή». Αυτά πρέπει να γνωρίζετε για να καταλάβετε την αντιπαράθεση στο κατώφλι Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ποιες είναι όμως οι διεκδικήσεις; Η Τουρκία και η Ελλάδα έχουν διαμάχη δεκαετιών για τα θαλάσσια σύνορα, η οποία δεν επιλύθηκε ποτέ.

Στην τουρκική ακτογραμμή βρίσκονται διάσπαρτα ελληνικά νησιά, τα οποία η Αθήνα πιστεύει ότι απονέμουν στη χώρα χωρικά δικαιώματα. Η Άγκυρα υποστηρίζει ότι παραβιάζουν τις δικές της θαλάσσιες διεκδικήσεις. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι τα νησιά πρέπει να έχουν περιορισμένη Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη. Επικαλείται προηγούμενες διεθνείς αποφάσεις, που περιόρισαν την επήρεια νησιών σε θαλάσσια σύνορα, όπως μία το 1982, που αφορούσε σε διαφωνία μεταξύ της Λιβύης και της Τυνησίας.

Η θέση της Άγκυρας, όμως, περιπλέκεται από την άρνησή της να υπογράψει τη συνθήκη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (Unclos), επίκληση του οποίου γίνεται συνήθως προκειμένου να επιλυθούν τέτοιες διαφωνίες. Μια παρόμοια διαμάχη έχει επίκεντρο το διαιρεμένο νησί της Κύπρου. Η Τουρκία βλέπει τον εαυτό της ως προστάτη της τουρκοκυπριακής πλευράς και εισέβαλε στο νησί το 1974, μετά από ένα στηριγμένο από την Ελλάδα πραξικόπημα.

Το τουρκοκυπριακό “κράτος” όμως δεν αναγνωρίζεται από τη διεθνή κοινότητα, που αντιμετωπίζει την ελληνοκυπριακή πλευρά ως τη νόμιμη αρχή σε όλο το νησί. Η Κύπρος έχει γίνει μέλος της Ευρωπαϊκή Ένωσης από το 2004. Η Τουρκία πιστεύει ότι η Λευκωσία δεν έχει δικαίωμα να δημοπρατήσει σε διεθνείς εταιρείες οικόπεδα για έρευνες υδρογονανθράκων, μέχρι η τουρκοκυπριακή πλευρά να μπορεί να μοιραστεί τα οφέλη.

Οι ειρηνευτικές συνομιλίες όμως έχουν πολλές φορές αποτύχει τα τελευταία 45 χρόνια. Η Τουρκία πιστεύει επίσης ότι η δική της νότια ακτογραμμή τής δίνει οικονομικό δικαίωμα στη θαλάσσια περιοχή ανοικτά της Κύπρου, την οποία η Λευκωσία θεωρεί τμήμα της επικράτειάς της.

Πού έχει ανακαλυφθεί φυσικό αέριο;

Η ανακάλυψη του τεράστιου κοιτάσματος Zohr ανοικτά της Αιγύπτου το 2015 τράβηξε το ενδιαφέρον μερικών από τους μεγαλύτερους ενεργειακούς ομίλους για την περιοχή. Η ιταλική ΕΝΙ, που ανακάλυψε το συγκεκριμένο κοίτασμα, ξεκίνησε την παραγωγή το 2017, παράγοντας δισεκατομμύρια δολάρια εσόδων ετησίως.

Δεν ήταν όμως το πρώτο σημαντικό εύρημα. Το Ισραήλ ανακάλυψε φυσικό αέριο το 2009 και ακολούθησε το μεγάλο κοίτασμα Leviathan το 2010. Με περιορισμένες υποδομές, χρειάστηκε χρόνος για να αναπτυχθεί, αλλά έκτοτε περιόρισε την εξάρτηση της χώρας από τον υψηλά ρυπογόνο άνθρακα για την παραγωγή ηλεκτρισμού.

Η Κύπρος ανακάλυψε πρώτη φορά φυσικό αέριο το 2011. Δύο ακόμα σημαντικά ευρήματα από μεγάλους ομίλους, περιλαμβανομένων των ΕΝΙ, Total και ExxonMobil, ακολούθησαν το 2018 και το 2019. Οι περισσότερες ανακαλύψεις έως τώρα έγιναν στη νοτιοανατολική πλευρά της περιοχής, κοντά στην Αίγυπτο, το Ισραήλ και τις νότιες ακτές της Κύπρου.

Στην περιοχή που κάνει γεωτρήσεις η Τουρκία μέχρι τώρα δεν έχει επιβεβαιωθεί η ύπαρξη κοιτασμάτων. Η δουλειά, όμως, για να αποτιμηθούν και να αναπτυχθούν αυτές οι προοπτικές έχει καθυστερήσει πολύ φέτος, εξαιτίας της βουτιάς στις τιμές ενέργειας που προκάλεσε η πανδημία.

Γιατί η Τουρκία αισθάνεται απομονωμένη;

Η ανάπτυξη των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο έχει σφυρηλατήσει μερικές μη αναμενόμενες συμμαχίες. Το EastMed Gas Forum με το ψευδώνυμο “ΟΠΕΚ του Μεσογειακού Αερίου” εγκαθιδρύθηκε φέτος επίσημα στο Κάιρο. Εφερε μαζί την Αίγυπτο, το Ισραήλ, την Παλαιστινιακή Αρχή, την Ιορδανία, την Ελλάδα, την Κύπρο και την Ιταλία, με στόχο να μετατραπεί η περιοχή σε μεγάλο ενεργειακό κέντρο. Η Γαλλία ζήτησε να ενταχθεί, ενώ οι ΗΠΑ αιτήθηκαν να γίνουν μόνιμος παρατηρητής.

Αυτό άφησε την Τουρκία απομονωμένη εξαιτίας των εντάσεων που έχει δημιουργήσει με πολλά μέλη, περιλαμβανομένης της Ελλάδας και της Αιγύπτου, παρότι το Φόρουμ έχει καταφέρει να δημιουργήσει κοινό έδαφος μεταξύ του Ισραήλ και αριθμού γειτονικών του κρατών.

Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών τον Ιανουάριο κατέκρινε το Φόρουμ ως «μη ρεαλιστικό σχηματισμό» και το κατηγόρησε ότι αναζητά την εξαίρεση της Άγκυρας. Οι εντάσεις στην ανατολική Μεσόγειο αυξανόμενα μπλέκονται με τη σύρραξη στη Λιβύη, όπου ο εμφύλιος πόλεμος έχει μεταμορφωθεί σε μια μάχη “δια αντιπροσώπων” μεταξύ αντιμαχόμενων και διεθνών δυνάμεων.

Το λιβυκό παζλ

Η Τουρκία στηρίζει την κυβέρνηση της Τρίπολης που αναγνωρίζει ο ΟΗΕ, η οποία μάχεται κατά του αποστάτη Χαλίφα Χάφταρ, που έχει λάβει στήριξη από χώρες περιλαμβανομένων της Ρωσίας, της Αιγύπτου, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ) και της Γαλλίας. Τον Νοέμβριο, Τουρκία και Τρίπολη υπέγραψαν δύο συμφωνίες.

Η μία άνοιξε το έδαφος, ώστε η Άγκυρα να προσφέρει στην πολιορκούμενη κυβέρνηση στρατιωτική στήριξη που ανατρέπει τα δεδομένα. Τους μήνες που ακολούθησαν, άλλαξε η ισορροπία του πολέμου υπέρ της κυβέρνησης της Τρίπολης. Η δεύτερη συμφωνία οριοθέτησε θαλάσσια σύνορα μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης, κάτι που εξόργισε την Ελλάδα και περιέπλεξε τα σχέδια για ένα μελλοντικό αγωγό αερίου από την Κύπρο στην Ελλάδα, μέσω της Κρήτης, ο οποίος θα μπορούσε να τροφοδοτήσει με αέριο την Ευρώπη.

Καθώς η επιρροή της Τουρκίας στη Λιβύη αυξανόταν, κράτη όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Γαλλία έχουν γίνει πιο δυναμικά σε ό,τι αφορά τις διαμάχες στην ανατολική Μεσόγειο. Αμφότερα έστειλαν δυνάμεις για κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με την Ελλάδα και την Κύπρο, σε μια ένδειξη ισχύος έναντι της Τουρκίας.

Τι πιστεύει η διεθνής κοινότητα;

Συζητήσεις στο ΝΑΤΟ που έχουν στόχο να μειωθεί ο κίνδυνος στρατιωτικής σύγκρουσης μεταξύ δύο κρατών-μελών ξεκίνησαν μετ’ εμποδίων την περασμένη εβδομάδα καθώς η Αθήνα αρνήθηκε να συμμετέχει όσο η Τουρκία έχει ναυτικές δυνάμεις στα αμφισβητούμενα ύδατα.

Ενώ οι ΗΠΑ έκαναν έκκληση για διπλωματική λύση στην κρίση, είναι εν πολλοίς απούσες από τις προσπάθειες να αποφευχθεί μια στρατιωτική αντιπαράθεση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αυτό το βάρος έχει πέσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πλειονότητα των κρατών-μελών τάσσονται υπέρ του διαλόγου και της αποκλιμάκωσης με την Τουρκία, η οποία είναι ένας σημαντικός οικονομικός εταίρος στο μεταναστευτικό και στο θέμα της ασφάλειας της Μέσης Ανατολής.

Ιούλιο και Αύγουστο, η Γερμανία ξεκίνησε μια διαμεσολάβηση μεταξύ της Αθήνας και της Άγκυρας, η οποία “κόλλησε” όταν η Ελλάδα υπέγραψε νέα συμφωνία για την ΑΟΖ με την Αίγυπτο, εξοργίζοντας την Τουρκία. Ελλάδα και Κύπρος, όμως, πιέζουν πολύ την ΕΕ να υιοθετήσει σκληρή στάση έναντι της Τουρκίας, περιλαμβανομένων περαιτέρω κυρώσεων.

Η Γαλλία αυξανόμενα γέρνει υπέρ της ελληνοκυπριακής πλευράς, εξαιτίας και των δικών της διαφωνιών με την Τουρκία, ειδικά σε ό,τι αφορά τη Λιβύη. Αλλά κράτη-μέλη αισθάνονται επίσης υποχρεωμένα να ακολουθήσουν μια πιο σκληρή γραμμή, αν η Τουρκία προχωρήσει σε γεωτρήσεις, αν και υπάρχουν λίγες αποδείξεις έως τώρα για εκτενή στήριξη σε σαρωτικές οικονομικές κυρώσεις.

Όλα αυτά πρόκειται να συζητηθούν από τους υπουργούς Εξωτερικών και τους ηγέτες της ΕΕ αργότερα αυτόν τον μήνα. Ο επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας Ζοζέπ Μπορέλ είπε ότι περαιτέρω αντίποινα μπορεί να περιλαμβάνουν το μπλοκάρισμα τουρκικών εταιρειών που εμπλέκονται στις ενεργειακές έρευνες από τη χρήση ευρωπαϊκών λιμανιών και άλλα που στρέφονται κατά προϊόντων ή της οικονομίας.