“Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία”

της Ανθούλας Δανιήλ *  – 

Όπως μας ειδοποιεί στον Πρόλογό του ο συγγραφέας Έριχ Φρομ (Erich Fromm), το βιβλίο του με τον τίτλο “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία” αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μελέτης πάνω στο πόσο ο σύγχρονος άνθρωπος επηρεάζει και επηρεάζεται από κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Επειδή, όμως, το θέμα είναι πολύ πλατύ και, λόγω πολιτικών περιστάσεων, γίνεται και επικίνδυνο, υποχρεωτικά το περιορίζει σε μία όψη του μόνο, εκείνη που αφορά «το νόημα της ελευθερίας για τον σύγχρονο άνθρωπο». Το θέμα θα αναπτυχθεί, μελετηθεί, αναλυθεί σε δύο Προλόγους, εφτά Κεφάλαια και ένα Παράρτημα. Ακολουθεί η απαραίτητη βιβλιογραφία και οι ενημερωτικές-διευκρινιστικές σημειώσεις.

Βασική μονάδα του κοινωνικού γίγνεσθαι είναι το άτομο. Αυτό που κρύβει στην ψυχή και στο μυαλό του, καθώς και ποιες είναι οι δυνάμεις που κινούν το κοινωνικό και το ψυχολογικό γίγνεσθαι και, κατ’ επέκταση, το πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει και διαμορφώνεται, είναι το ζητούμενο για τον Φρομ.

Και ενώ η παλαιά καταπιεστική κοινωνία κατέρρευσε και στη θέση της αναδύθηκε μια άλλη νέα, πλούσια, δημοκρατική και μοντέρνα και ο άνθρωπος απέκτησε περισσότερη ελευθερία, δεν έγινε περισσότερο ευτυχισμένος. Αντίθετα, σε μια κοινωνία γεμάτη υλικά αγαθά που ποτέ δεν είχε ονειρευτεί, αναπτύχθηκε η λογική του, που τον γέμισε από ένα αίσθημα μηδαμινότητας, μοναξιάς και άγχους, όταν συνειδητοποίησε πως δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο γρανάζι της μηχανής, όπου ο «καλοταϊσμένος, καλοντυμένος, όχι όμως ελεύθερος άνθρωπος» ήταν απλώς ένα «αυτόματο». Και το άγχος αυτό είναι που ο συγγραφέας αναλαμβάνει να αναλύσει.

Εκ φύσεως κακός

Στη φεουδαρχική κοινωνία η συσσώρευση του χρήματος είχε έναν σκοπό. Στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία το χρήμα αυτό καθεαυτό είναι ο σκοπός. Η προτεσταντική κοινωνία, θεωρώντας τον άνθρωπο εκ φύσεως κακό, τον καταπίεζε γιατί ήθελε να αποδείξει τη δόξα του Θεού. Η καταναλωτική κοινωνία έκανε το ίδιο για το χρήμα. Σαν ο Λούθηρος και ο Καλβίνος, λέει ο Φρομ, να δούλεψαν για να της στρώσουν το έδαφος.

Και ενώ η παλαιά καταπιεστική κοινωνία κατέρρευσε και στη θέση της αναδύθηκε μια άλλη νέα, πλούσια, δημοκρατική και μοντέρνα και ο άνθρωπος απέκτησε περισσότερη ελευθερία, δεν έγινε περισσότερο ευτυχισμένος. Αντίθετα, σε μια κοινωνία γεμάτη υλικά αγαθά που ποτέ δεν είχε ονειρευτεί, αναπτύχθηκε η λογική του, που τον γέμισε από ένα αίσθημα μηδαμινότητας, μοναξιάς και άγχους.

Πού οφείλεται, όμως, ο φόβος μπροστά στην ελευθερία; Ένας πρώτος κίνδυνος οφείλεται στην ανακάλυψη της ατομικής βόμβας και, γενικώς, στα όπλα ολοκληρωτικού αφανισμού. Ένας δεύτερος είναι η πολύ γρήγορη επανάσταση της κυβερνητικής, η αντικατάσταση του ανθρώπου –χέρια και μυαλό– από τη μηχανή, η δημιουργία ενός κόσμου αυτορρυθμιζόμενου από τους υπολογιστές που «λογαριάζουν πολύ πιο γρήγορα και πιο σωστά από τον ίδιο». Ένας άλλος κίνδυνος είναι η δημογραφική έκρηξη, στην οποία συνέβαλε η πρόοδος στην ιατρική που προκάλεσε αύξηση του πληθυσμού, χωρίς όμως να αυξηθεί ισοδύναμα η παραγωγή υλικών αγαθών για να μπορεί να ικανοποιήσει τις αυξημένες ανάγκες.

Αν και ο Χίτλερ ή ο Στάλιν εξαφανίστηκαν και στο σοβιετικό μπλοκ τα κράτη φιλελευθεροποιήθηκαν, αν στις ΗΠΑ έγιναν σημαντικές κινήσεις και οι μαύροι απέκτησαν ελευθερίες, η κοινωνία γιγαντώθηκε, οι κίνδυνοι αυξήθηκαν και ο φόβος δεν μειώθηκε.

Προϊόν και δημιουργός της ιστορίας

Η κοινωνική παρατήρηση δείχνει ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν αγωνίζονταν εναντίον εκείνων που είχαν προνόμια. Όταν, όμως, οι ίδιοι αποκτούσαν προνόμια, αγωνίζονταν εναντίον εκείνων που με τη σειρά τους διεκδικούσαν και αυτοί μια θέση στον κόσμο των προνομιούχων. Οι καταπιεσμένοι, με τη σειρά τους, άλλαξαν θέση, καταπιέζοντας άλλους καταπιεσμένους.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος θεωρήθηκε η τελική νίκη της ελευθερίας και ο θάνατος στο πεδίο της μάχης τιμή υπέρτατη. Γρήγορα, όμως, επήλθε η διάψευση και πολλοί ήταν εκείνοι που δεν ήθελαν καν να πολεμήσουν. Στην επιχειρηματολογία του, ο Φρομ, έχοντας για παράδειγμα τη Γερμανία του Χίτλερ, λέει πως ο κίνδυνος μιας δημοκρατίας δεν είναι τα απολυταρχικά ξένα κράτη, αλλά οι δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στο ίδιο το δημοκρατικό κράτος (να θυμίσουμε, εδώ, το λεγόμενο: οι μεγάλες αυτοκρατορίες πέφτουν από μέσα. Παράδειγμα μας παρέχει η Ρώμη και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία).

Δεν είναι, λοιπόν, μόνο οι οικονομικές και κοινωνικές δυνάμεις που συνέβαλαν στην άνοδο του φασισμού, αλλά και η ανθρώπινη φύση. Αυτό μας οδηγεί σε εκείνο που ετέθη από την αρχή στην αλληλεπίδραση των κοινωνικών, πολιτικών και ψυχολογικών δυνάμεων. Για την άνοδο του φασισμού είχε μιλήσει ο Νίτσε, ο Μαρξ και ο Φρόιντ, ο καθένας με τον τρόπο του. Στον Φρόιντ, ο Φρομ αφιερώνει αρκετές σελίδες, ερμηνεύοντας πώς «οι καταπιεσμένες ορμές μετατρέπονται σε τάσεις, οι οποίες έχουν πολιτισμική αξία και έτσι γίνονται οι βάσεις του ανθρώπινου πολιτισμού».

Ο Φρομ, αν και θεωρεί σπουδαία την άποψη του Φρόιντ, δεν συμφωνεί, γιατί πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν του κόσμου μέσα στον οποίο ζει, είναι προϊόν της ιστορίας, αλλά και δημιουργός της συγχρόνως. Και εφόσον δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, θα συνεργαστεί με άλλους, άρα θα δεσμεύσει μέρος της ελευθερίας του, και ιδού το αδιέξοδο.

Η συνέχεια στο diastixo.gr

* διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας