Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος και η Ουκρανία

Γράφει ο πρέσβης ε.τ. Ευριπίδης Ευρυβιάδης

Βρισκόμαστε ήδη σε ένα νέο Ψυχρό Πόλεμο; Και είναι ο νέος Ψυχρός Πόλεμος πιο επικίνδυνος από τον παλιό; Σκέφτονται σοβαρά οι Ρώσοι να χρησιμοποιήσουν τακτικά πυρηνικά όπλα στην Ουκρανία, όπως μας λένε επανειλημμένα στη Δύση; Είναι ο κόσμος σήμερα σε μια πιο επικίνδυνη κατάσταση από όταν οι δύο πυρηνικές υπερδυνάμεις βρέθηκαν μετωπικά αντιμέτωπες κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων της Κούβας το 1962; Η απάντηση είναι και “όχι” και “ναι”.

Εξέχοντες αναλυτές της Δύσης επιμένουν ότι ναι, σίγουρα, αυτός ο εξελισσόμενος νέος Ψυχρός Πόλεμος είναι πιο επικίνδυνος από τον παλιό. Και ότι ναι, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι πιο επικίνδυνος από την κρίση των πυραύλων της Κούβας του 1962. Για να υποστηρίξουν τα επιχειρήματά τους, επικαλούνται επαναλαμβανόμενες ρωσικές δηλώσεις και ενέργειες (π.χ. μια πρόσφατη δοκιμή ρωσικού διηπειρωτικού πύραυλου) πως με τις συμπεριφορές της αυτές η Μόσχα θέλει να αποτρέψει τη Δύση και το ΝΑΤΟ από άμεση εμπλοκή στον πόλεμο στην Ουκρανία. Ακόμη χειρότερα, υποστηρίζουν ότι η Μόσχα και ο δεσποτικός Πούτιν μπορεί, από “απελπισία” πως χάνουν τον πόλεμο ή ακόμα απλά και μόνο για να αποφύγουν τη ντροπή μιας ήττας, να χρησιμοποιήσουν πυρηνικά όπλα. Και πως αν χρησιμοποιηθούν έστω τακτικά πυρηνικά όπλα, τότε θα ανοίξει ο δρόμος για την κόλαση.

Ο παλιός Ψυχρός Πόλεμος διήρκεσε από το 1947 έως το 1990. Τελείωσε με την αποδοχή από τη Σοβιετική Ένωση της ενοποίησης της Γερμανίας (22/9/1990). Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε ένα χρόνο αργότερα, τον Δεκέμβρη 1991. Η διαίρεση της Γερμανίας και το Τείχος του Βερολίνου αποτέλεσαν την ουσία και το σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου, ο οποίος ως γεωπολιτική αλλά κυρίως μανιχαϊστική ιδεολογική σύγκρουση, σύντομα εξελίχθηκε σε παγκόσμια σύγκρουση.

Ακριβώς επειδή ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ιδεολογικός με οικουμενικά και μεσσιανικά οράματα, παρουσιάζονταν ως αέναη σύγκρουση. Όσοι από εμάς ζήσαμε τον Ψυχρό Πόλεμο, ειδικά σε αμερικανικά πανεπιστήμια, μαθαίναμε πως ο Ψυχρός Πόλεμος δεν είχε “τέλος”. Ατέλειωτες ήταν επίσης και οι θεωρίες που κατασκευάσθηκαν για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την “ατέρμονη” αυτή σύγκρουση. Ήταν, όμως, όλες τους ανεπαρκείς και αποτυχημένες θεωρίες. Λίγοι ήταν οι επαγγελματίες και μελετητές που προέβλεψαν την κατάρρευση του Ψυχρού Πολέμου. Προφήτες σίγουρα δεν ήταν. Ήταν όμως μελετητές της ιστορίας με εξαιρετικές αναλυτικές δεινότητες.

Ψυχρός πόλεμος

Ο παλιός Ψυχρός Πόλεμος πέρασε από τρεις φάσεις. Η πρώτη κράτησε από το 1947 έως το 1962. Όλοι συμφωνούν ότι αυτή ήταν η πιο επικίνδυνη φάση του. Οι αλλεπάλληλες κρίσεις στο Βερολίνο, αλλά κυρίως αυτή της Κούβας, έφεραν τις δύο υπερδυνάμεις στα πρόθυρα ενός Αρμαγεδδώνα. Μετά το 1962 ο κόσμος γνώρισε μια μεταβατική περίοδο (της ειρηνικής συνύπαρξης) και μετά το 1969 ο Ψυχρός Πόλεμος εισήλθε στη δεύτερη του φάση, αυτή της ύφεσης.

Η ύφεση διήρκεσε από το 1969 έως το 1979. Κατά τη γνώμη μου, η ύφεση ήταν κρίσιμη για τις μετέπειτα εξελίξεις που οδήγησαν στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Παραμένει δε άμεσα σχετική με την ουκρανική κρίση. Ήταν κατά τη διάρκεια της ύφεσης που δημιουργήθηκαν πολυεπίπεδα κανάλια επικοινωνίας –ιεραρχικά και κάθετα– μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η ύφεση διευκόλυνε τη “θεσμοθέτηση” των περισσότερων κανόνων και κανονισμών της ψυχροπολεμικής σύγκρουσης, η ύπαρξη των οποίων επέτρεψε την ορθολογική διαχείριση του αγώνα ισχύος μεταξύ των υπερδυνάμεων. Παράλληλα, η ύφεση έκανε δυνατή την ανάπτυξη και ενίσχυση συναλλαγών και συνδιαλλαγών κυρίως σε ανθρώπινο και ανθρωπιστικό επίπεδο – αυτό που σήμερα ονομάζουμε “κοινωνία πολιτών”.

Η δυναμική της απρόσμενης για την εποχή εξέλιξης διεδραμάτισε καταλυτικό ρόλο για τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η τρίτη και τελευταία φάση του παλαιού Ψυχρού Πολέμου έτυχε περίτεχνης διαχείρισης μέχρι το τέλος της το 1990. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου παραμένει ένα γεγονός χωρίς προηγούμενο στην πολιτική ιστορία του κόσμου: μια υπερδύναμη κατέρρευσε χωρίς πόλεμο.

Επιστρέφω στο αρχικό ερώτημα. Βρισκόμαστε σήμερα και λόγω ενός ακόμη πολέμου στην Ευρώπη, σε έναν πιο επικίνδυνο κόσμο από αυτόν του Ψυχρού Πολέμου;  Η γνώμη μου είναι πως, όχι. Στηρίζω την θέση  μου στο διακύβευμα της κουβανικής πυραυλικής κρίσης, που ήταν υπαρξιακό όχι μόνο για τις δύο υπερδυνάμεις, αλλά και για τον υπόλοιπο κόσμο. Εκείνες τις μέρες οι δύο υπερδυνάμεις αντιμετώπιζαν η μία την άλλη μετωπικά, σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Όλες οι δυνάμεις τους βρίσκονταν σε κόκκινο συναγερμό παντού. Σε ποιο  επίπεδο πυρηνικού  συναγερμού (DEFCON- Defence Ready Condition) βρίσκονται σήμερα οι ΗΠΑ, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία; Σίγουρα όχι στο επίπεδο της κρίσης του 1962. Το ίδιο ισχύει και στη περίπτωση της Ρωσίας.

Προ των πυλών

Ωστόσο, μας λένε –επίσημοι και μη– ότι ο Αρμαγεδδών μπορεί να είναι προ των πυλών. Νομίζω ότι είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης (και λόγω κατάλληλης ιδεολογικής προδιάθεσης) οι άνθρωποι να βλέπουν μια ζωντανή και συνεχιζόμενη κρίση –όπως την ουκρανική σήμερα– ως χειρότερη από μια άλλη που συνέβη πριν από δεκαετίες τον περασμένο αιώνα και η οποία επιλύθηκε ειρηνικά.

Ωστόσο, στην περίπτωση της Κούβας, για παράδειγμα, γνωρίζουμε τώρα –αυτό που δεν γνώριζαν τότε οι Αμερικανοί υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων– ότι εκτός από τους πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές, στην Κούβα υπήρχαν και πολλά τακτικά πυρηνικά όπλα με τοπικούς Σοβιετικούς διοικητές εξουσιοδοτημένους να τα χρησιμοποιήσουν αν η Κούβα δεχόταν επίθεση. Τα σοβιετικά πυρηνικά υποβρύχια γύρω από την Κούβα είχαν επίσης άδεια χρήσης πυρηνικών όπλων εάν δέχονταν επίθεση. Και σε τουλάχιστον μία περίπτωση, η χρήση πυρηνικών όπλων είχε αποφευχθεί λόγω της ψυχραιμίας των Σοβιετικών, το υποβρύχιο των οποίων δέχθηκε ψευδοβόμβες βυθού στα νερά της Κούβας από αμερικανικό αντιτορπιλικό.

Το πόσο επικίνδυνη ήταν η κρίση του 1962 για τους Αμερικανούς τεκμηριώνεται και από μια συγκεκριμένη αμερικανική δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε μήνες μετά την κρίση. Ερωτηθέντες τί έκαναν εκείνες τις τρομακτικές μέρες του  Οκτώβρη, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων απάντησαν ότι κατέφυγαν σε ερωτικές περιπτύξεις, αποφασισμένοι προφανώς να εγκαταλείψουν τα εγκόσμια με το δικό τους χαρακτηριστικό τρόπο.

Η κρίση των πυραύλων της Κούβας επιλύθηκε με έντεχνους συμβιβασμούς και αμοιβαίες ουσιαστικές παραχωρήσεις από τις δύο πλευρές. Οι Αμερικανοί δεν κέρδισαν και οι  Σοβιετικοί δεν έχασαν. Η Σοβιετική Ένωση μπορεί να μην υπάρχει σήμερα. Ωστόσο μια ανεξάρτητη κομμουνιστική Κούβα είναι ακόμα εκεί, κληρονομιά του συμβιβασμού του 1962, βάσει του οποίου οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν να μην επιτεθούν στην Κούβα (και να αποσύρουν επιθετικούς πυραύλους από την Τουρκία), με αντάλλαγμα οι Σοβιετικοί να αποσύρουν τους πυραύλους τους.

Η μητέρα όλων των μαχών

Η παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια διατηρήθηκαν παρόλο που οι δύο υπερδυνάμεις πλησίασαν επικίνδυνα σε έναν πυρηνικό πόλεμο. Δεν συμβαίνει αυτό σήμερα, παρά τον αναμεταξύ τους πόλεμο “δια αντιπροσώπων” στην  Ουκρανία. Η Κούβα ήταν η “μητέρα όλων των μαχών” του Ψυχρού Πολέμου, αλλά δεν ήταν η μόνη κρίση. Και ήταν ο πρόεδρος Κένεντι που περιέγραψε καλύτερα το υπαρξιακό δίλημμα που αντιμετώπιζε ο  κόσμος την πυρηνική εποχή, μετά την διπλωματική επίλυση της κρίσης του Τείχους του Βερολίνου το 1961. Η αποδοχή της ύπαρξης του Τείχους από τους Αμερικανούς, «ήταν στον διάβολο πολύ καλύτερα από έναν πόλεμο», φέρεται να είπε. Και ήταν “κουβέντα στην  κουβέντα”, δηλαδή μέσω διαπραγματεύσεων, που βρέθηκε λύση στην Κούβα.

Ο παλιός Ψυχρός Πόλεμος ήταν πιο επικίνδυνος από αυτό που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα. Αλλά όσοι χειρίστηκαν τις επαναλαμβανόμενες ψυχροπολεμικές κρίσεις (Κορέα, Βιετνάμ, Μέση Ανατολή, Αφγανιστάν) είχαν βιωματικές εμπειρίες στη διαχείριση κρίσεων σε όλα τα επίπεδα. Όλοι είχαν ζήσει την κόλαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και γνώριζαν από την πρώτη στιγμή πως τα πυρηνικά όπλα άλλαξαν τη φύση του πολέμου και ως εκ τούτου τους κανόνες του.

Ο αφορισμός του Πρώσσου στρατηγιστή Κλάουζεβιτς του 19ου αιώνα, πως η πολιτική είναι  η συνέχισηι του πολέμου με αλλά μέσα, έπαυσε να ισχύει μετά το 1945. Ο Αρμαγεδδών ήταν πλέον μέρος της εξίσωσης στον αγώνα για ισχύ. Ο ορθολογισμός, η αποτροπή και η διπλωματία (μυστικές διμερείς διαπραγματεύσεις, σύνοδοι κορυφής, πολυμερείς διασκέψεις)  συνδυάστηκαν για να κρατήσουν τον Ψυχρό Πόλεμο ψυχρό. Σχεδόν εκ φύσεως Αμερικανοί και Σοβιετικοί έμπαιναν στη θέση του άλλου. Αυτό τους έδινε την ικανότητα να εκτονώνουν κρίσεις που τους έφερναν σε μετωπικές αντιπαραθέσεις και επιπλέον να χειρίζονται ανάλογα τους ανά τον κόσμο πληρεξούσιούς τους.

Περίτεχνος χειρισμός

Η θεσμοθέτηση πολλών πτυχών του Ψυχρού Πολέμου, ιδιαίτερα των διαφόρων συμφωνιών ελέγχου των εξοπλισμών και οι διαδικασίες επίτευξης τους μέσω επίπονων και μακροχρόνιων διαπραγματεύσεων, δημιούργησαν μια κάστα υψηλού επιπέδου αξιωματούχων και  γραφειοκρατών με κεκτημένα συμφέροντα για τη διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης και  ασφάλειας. Σοβαρό συστατικό αυτής της ατέρμονης διαδικασίας αποτελούσε ο μηχανισμός αποφυγής ατυχημάτων, που υπήρξαν πάμπολλα και επικίνδυνα σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο παγκόσμια ειρήνη και η ασφάλεια διατηρήθηκαν.

Η ουσία είναι ότι στον παλιό Ψυχρό Πόλεμο υπήρχαν πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες (και μια γραφειοκρατία) που είχαν εμπειρίες πολέμου και κρίσεων, είχαν επίγνωση των διακυβεύσεων, που μελετούσαν και γνώριζαν τους αντιπάλους τους στη διαδικασία διαχείρισης της “ατέρμονης σύγκρουσης” του Ψυχρού Πολέμου. Η τελευταία τέτοια περίπτωση υπήρξε ο περίτεχνος χειρισμός της τελευταίας φάσης του Ψυχρού Πολέμου από τον Γκορμπατσόφ και τις κυβερνήσεις Ρήγκαν και Μπους.

Επιστρέφοντας στο αρχικό ερώτημα, ναι, ο εξελισσόμενος νέος Ψυχρός Πόλεμος, φαινομενικά για την Ουκρανία αλλά που σίγουρα δεν περιορίζεται εκεί, είναι πιο επικίνδυνος από τον παλιό, επειδή κανένας από τους περιορισμούς και μηχανισμούς που περιέγραψα συνοπτικά δεν υπάρχουν σήμερα. Μπορεί να υπάρχει ορθολογισμός σε επίπεδο Μπάιντεν και Πούτιν, με αναφορά στον πυρηνικό πόλεμο (και από χώρες όπως π.χ. η Γερμανία). Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Οι υπόλοιποι θεσμικοί περιορισμοί που χαρακτήριζαν τη “μακρόχρονη ειρήνη” του παλιού Ψυχρού Πολέμου έχουν σταδιακά από το 1991 αποδομηθεί. Η πειθαρχία του παλιού Ψυχρού Πολέμου, αυτή που άσκησαν οι υπερδυνάμεις στους εαυτούς τους και στους πληρεξούσιούς τους, φαίνεται να μην υπάρχει πλέον.

Αυτό είναι που κάνει τον συνεχιζόμενο πόλεμο στην Ουκρανία πιο επικίνδυνο από ανάλογες κρίσεις. Δεν υπήρχε –διαβάζουμε– καμία επικοινωνία μεταξύ Ουάσιγκτον και Μόσχας από τις 15 Φεβρουαρίου. Και το επίπεδο της εχθρικής ρητορικής και προπαγάνδας έχουν ξεπεράσει κάθε όριο. Πού πραγματικά θα οδηγήσει αυτή η αντιπαράθεση χωρίς διαπραγμάτευση; Αν ο πόλεμος ξεφύγει από τα γεωγραφικά όρια της Ουκρανίας, τι θα συνεπαγόταν;

Οι Ευρωπαίοι, ιδίως το Ηνωμένο Βασίλειο, πρέπει να αναλογιστούν σοβαρά το γεγονός ότι λαμβάνει χώρα ένας ακόμη πόλεμος στην Ευρώπη που μπορούσε να είχε αποφευχθεί. Ποιες είναι οι δικές τους ευθύνες πριν και μετά; Πού είναι τα ευρωπαϊκά κράτη και η ΕΕ ως αυτόνομοι δρώντες; Θέλουν πραγματική αυτονομία σε ζητήματα άμυνας και ασφάλειας; Ή θα συνεχίζουν να βολεύονται σαν λαθρεπιβάτες στο “λεωφορείο ασφάλειας” που όχι ανιδιοτελώς τους προσφέρει η Ουάσιγκτον; Η μέχρι σήμερα συμπεριφορά των Ευρωπαίων είναι καταθλιπτική. Και, χειρότερα, τα ευρωπαϊκά κράτη και η ΕΕ συμπεριφέρονται στο Ουκρανικό σαν βασιλικότεροι του βασιλέως. Αντιλαμβάνονται πως εάν ο πόλεμος κλιμακωθεί και ξεφύγει,  αυτοί που, επιπλέον θα υποφέρουν δεν θα είναι οι κάτοικοι της Σιβηρίας και της Αλάσκας;

---

Πηγή: https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/new-cold-war-and-ukraine