Οι διαστροφές της φιλελεύθερης δημοκρατίας

του Dani Rodrik  – 

Δεν είναι η ανελεύθερη δημοκρατία – ή ο λαϊκισμός – η μόνη πολιτική απειλή που αντιμετωπίζουν οι δυτικές χώρες. Η φιλελεύθερη δημοκρατία υπονομεύεται επίσης από την τάση να τονίζεται η έννοια «φιλελεύθερη» εις βάρος της «δημοκρατίας».

Η κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας επικρίνεται έντονα σήμερα. Η προεδρία του Donald Trump, το Brexit και εκλογική άνοδος άλλων λαϊκιστών στην Ευρώπη υπογράμμισαν την απειλή που συνιστά η «ανελεύθερη δημοκρατία» – ένα είδος αυταρχικής πολιτικής που διατηρεί τα χαρακτηριστικά των εκλογών αλλά σέβεται ελάχιστα το κράτος δικαίου ή τα δικαιώματα των μειονοτήτων.

Ωστόσο, λίγοι αναλυτές έχουν σημειώσει ότι η ανελεύθερη δημοκρατία – ή ο λαϊκισμός – δεν είναι η μόνη πολιτική απειλή. Η φιλελεύθερη δημοκρατία υπονομεύεται επίσης από την τάση να τονίζεται περισσότερο το «φιλελεύθερη» εις βάρος της «δημοκρατίας». Σε αυτό το είδος πολιτικής, οι ηγέτες δεν λογοδοτούν στους πολίτες και αυτό γίνεται μέσω μιας δέσμης ρυθμίσεων που περιορίζουν το φάσμα των πολιτικών που μπορούν να ασκήσουν. Τα γραφειοκρατικά όργανα, οι αυτόνομες ρυθμιστικές αρχές και τα ανεξάρτητα δικαστήρια θέτουν πολιτικές ή επιβάλλονται από έξω και συγκεκριμένα από κανόνες που ρυθμίζουν την παγκόσμια οικονομία.

Στο νέο και σπουδαίο βιβλίο του ”The People vs. Democracy”, ο πολιτικός θεωρητικός Yascha Mounk ονομάζει αυτό το είδος καθεστώτος  «αντιδημοκρατικό φιλελευθερισμό». Σημειώνει ότι τα πολιτικά μας καθεστώτα έχουν σταματήσει να λειτουργούν όπως οι φιλελεύθερες δημοκρατίες και όλο και περισσότερο μοιάζουν με τον μη δημοκρατικό φιλελευθερισμό. Η ΕΕ ίσως αντιπροσωπεύει το απόγειο αυτής της τάσης. Η δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς και η ενοποίηση των νομισμάτων, ελλείψει πολιτικής ολοκλήρωσης, απαιτεί την ανάθεση της πολιτικής σε τεχνοκρατικούς φορείς όπως η Κομισιόν, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η λήψη αποφάσεων γίνεται όλο και περισσότερο σε μεγάλη απόσταση από τους λαούς.

Συνονθύλευμα γραφειοκρατικών οργάνων

Παρόλο που η Βρετανία δεν είναι μέλος της ευρωζώνης, η έκκληση των υπέρμαχων της εξόδου (Brexiteers) για «ανάκτηση του ελέγχου» αντιλήφθηκε την απογοήτευση που αισθάνονται πολλοί Ευρωπαίοι ψηφοφόροι. Οι ΗΠΑ δεν έχουν βιώσει κάτι παρόμοιο, αλλά παρόμοιες τάσεις έχουν κάνει πολλούς ανθρώπους να αισθάνονται ότι τους αφαιρούνται τα δικαιώματά τους. Όπως σημειώνει ο Mounk, η χάραξη πολιτικής είναι ένας τομέας που περιέχει ένα συνονθύλευμα από ρυθμιστικά όργανα – από την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος (EPA) έως την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA).

Η ανεξάρτητη χρήση από τα δικαστήρια του δικαιώματός τους για δικαστικό έλεγχο για την προώθηση των πολιτικών δικαιωμάτων, την επέκταση της αναπαραγωγικής ελευθερίας και την εισαγωγή πολλών άλλων κοινωνικών μεταρρυθμίσεων αντιμετώπισε την εχθρότητα από σημαντικά τμήματα του πληθυσμού. Και οι κανόνες της παγκόσμιας οικονομίας, οι οποίοι διέπονται από διεθνείς ρυθμίσεις, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) ή η Συμφωνία Ελεύθερων Συναλλαγών της Βόρειας Αμερικής (NAFTA), θεωρούνται ευρέως ότι είναι αυστηροί απέναντι στους απλούς εργαζόμενους.

Η αξία του βιβλίου του Mounk είναι να τονίσει τη σημασία και των δύο συστατικών όρων της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Χρειαζόμαστε περιορισμούς στην άσκηση πολιτικής εξουσίας για να εμποδίσουμε τις πλειοψηφίες (ή εκείνους που βρίσκονται στην εξουσία) από το να παραβιάζουν τα δικαιώματα των μειονοτήτων (ή εκείνων που δεν βρίσκονται στην εξουσία). Πρέπει όμως και η δημόσια πολιτική να ανταποκρίνεται και να λογοδοτεί στις προτιμήσεις του εκλογικού σώματος. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι εγγενώς εύθραυστη επειδή η συμφιλίωση των όρων της δεν δημιουργεί φυσική πολιτική ισορροπία. Όταν οι ελίτ έχουν επαρκή δύναμη, δεν ενδιαφέρονται να αντανακλούν τις προτιμήσεις του ευρύτερου κοινού.

Οι διαστροφές της φιλελεύθερης δημοκρατίας

Όταν οι μάζες κινητοποιηθούν και απαιτήσουν ισχύ, ο συμβιβασμός που προκύπτει με τις ελίτ σπανίως προσφέρει κάποια βιώσιμη εξασφάλιση ώστε να προστατευθούν τα δικαιώματα εκείνων που δεν εκπροσωπούνται στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Έτσι, η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει μια τάση να καταντάει σε μία από τις διαστροφές της: την ανελεύθερη δημοκρατία ή τον αντιδημοκρατικό φιλελευθερισμό. Στην εργασία μας ”Η πολιτική οικονομία της φιλελεύθερης δημοκρατίας”, ο Sharun Mukand και εγώ πραγματευόμαστε τα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας με όρους παρόμοιους με αυτούς που χρησιμοποιεί ο Mounk.

Τονίζουμε ότι οι κοινωνίες διαιρούνται με δυο τρόπους: μια ρήξη ταυτότητας που διαιρεί την μειονότητα από την εθνική, θρησκευτική ή ιδεολογική πλειονότητα και ένα χάσμα στον πλούτο που στρέφει τους πλούσιους ενάντια στην υπόλοιπη κοινωνία. Το βάθος και η ευθυγράμμιση αυτών των διαιρέσεων καθορίζουν τις πιθανότητες επιβολής των διάφορων καθεστώτων. Έτσι, η φιλελεύθερη δημοκρατία υπονομεύεται πάντοτε από καθεστώτα, που στο ένα άκρο βρίσκεται η ανελεύθερη δημοκρατία και στο άλλο η «φιλελεύθερη απολυταρχία» ανάλογα με το ποιος έχει το πάνω χέρι, η πλειοψηφία ή η ελίτ. Το πλαίσιο μας συμβάλλει στην ανάδειξη των τυχαίων περιστάσεων υπό τις οποίες αναδύεται η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Στη Δύση, ο φιλελευθερισμός προηγήθηκε της δημοκρατίας: ο διαχωρισμός των εξουσιών, η ελευθερία έκφρασης και το κράτος δικαίου υπήρχαν ήδη πριν οι ελίτ συμφωνήσουν να επεκτείνουν το δικαίωμα της ψήφου και στο λαό. Η «τυραννία της πλειοψηφίας» παρέμεινε μια μεγάλη ανησυχία για τις ελίτ και αντιμετωπίστηκε στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, με ένα περίπλοκο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών, παραλύοντας αποτελεσματικά το εκτελεστικό όργανο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αλλού, στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η λαϊκή κινητοποίηση πραγματοποιήθηκε απουσία μιας φιλελεύθερης παράδοσης ή φιλελεύθερων πρακτικών. Σπάνια η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτέλεσε ένα βιώσιμο αποτέλεσμα.

Οι μοναδικές εξαιρέσεις φαίνεται να σε χώρες που υπάρχει ισότητα και εθνική ομοιογένεια όπως η Νότια Κορέα, όπου δεν υπάρχουν προφανείς κοινωνικές, ιδεολογικές, εθνοτικές ή γλωσσικές διαιρέσεις που θα εκμεταλλευτούν αυτοκράτες οποιουδήποτε είδους, ανελεύθερους ή αντιδημοκράτες. Οι σημερινές εξελίξεις στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ υποδηλώνουν ότι είναι πολύ πιθανό η φιλελεύθερη δημοκρατία να υπήρξε επίσης μια περαστική φάση. Καθώς μετανιώνουμε πικρά για την κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ας μην ξεχνάμε ότι ο ανελευθερισμός δεν είναι η μόνη απειλή που αντιμετωπίζει. Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο γύρω από τις παγίδες της ανεπαρκούς δημοκρατίας επίσης.

---

Πηγή: project-syndicate.org