Αφρική: Φεύγουν οι Γάλλοι, πάνε οι Τούρκοι…

Η Τουρκία έχει αναπτύξει τις διπλωματικές της σχέσεις με αφρικανικές χώρες από τις αρχές του 21ου αιώνα, ανοίγοντας πρεσβείες και σφυρηλατώντας οικονομικές συνεργασίες, μαζί με πολυάριθμες συμφωνίες ασφαλείας. Αυτές είναι διαφόρων ειδών (εκπαίδευση τοπικών στρατιωτικών μονάδων, άδεια λειτουργίας τουρκικών ιδιωτικών εταιρειών ασφαλείας, συμμετοχή στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας, ανταλλαγή πληροφοριών κλπ).

Σήμερα, αυτές οι διπλωματικές σχέσεις ενώνουν την Άγκυρα με σχεδόν όλες τις χώρες της βόρειας, δυτικής και ανατολικής Αφρικής. Η ραγδαία ενίσχυση της τουρκικής παρουσίας και επιρροής στην αφρικανική ήπειρο, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και την στρατιωτική διείσδυση – με σημαντικό ρόλο να έχει η ιδιωτική εταιρεία ασφαλείας SADAT. Όλα αυτά έχουν δώσει άλλη ισχύ στην Άγκυρα.

Αν και η διεθνής προσοχή συχνά επικεντρώνεται στις τουρκικές φιλοδοξίες στη Μέση Ανατολή, τον Καύκασο και τη Λιβύη, η Άγκυρα έχει παράλληλα οικοδομήσει ένα εκτεταμένο και πολυεπίπεδο δίκτυο σχέσεων σε ολόκληρη την Αφρική, ιδίως στη βόρεια, δυτική και ανατολική της ζώνη.

Είκοσι χρόνια επιρροής

Από τις αρχές του 21ου αιώνα, η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια συστηματική στρατηγική προσέγγισης των αφρικανικών κρατών, επενδύοντας στη διπλωματία, την οικονομική συνεργασία και κυρίως στις συμφωνίες ασφαλείας. Οι συμφωνίες αυτές καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως την εκπαίδευση τοπικών στρατιωτικών και αστυνομικών δυνάμεων, ανταλλαγή πληροφοριών, καταπολέμηση της τρομοκρατίας, εξασφαλίζοντας άδειες λειτουργίας τουρκικών ιδιωτικών εταιρειών ασφαλείας.

Η παρουσία Τούρκων στρατιωτικών ακολούθων στις περισσότερες αφρικανικές πρωτεύουσες ενισχύει θεσμικά αυτή τη συνεργασία και διευκολύνει τόσο την εφαρμογή των συμφωνιών, όσο και τη συλλογή πληροφοριών. Κεντρικό στοιχείο της τουρκικής διείσδυσης αποτελεί η πώληση στρατιωτικού εξοπλισμού. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ και τις ευρωπαϊκές χώρες, που συχνά συνοδεύουν τις εξαγωγές όπλων με πολιτικούς και νομικούς περιορισμούς, η Τουρκία εμφανίζεται πιο ευέλικτη και λιγότερο παρεμβατική ως προς τη χρήση των εξοπλιστικών προϊόντων της.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, η τουρκική αμυντική βιομηχανία γνωρίζει εντυπωσιακή άνοδο, με τις αφρικανικές χώρες να συγκαταλέγονται στους βασικούς πελάτες της. Ιδιαίτερη απήχηση έχουν τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, όπως τα Bayraktar TB2, τα Anka και τα Aksungur, τα οποία έχουν αγοραστεί ή εξετάζεται να αγοραστούν από πλήθος κρατών, μεταξύ των οποίων η Λιβύη, η Τυνησία, η Νιγηρία, η Αιθιοπία, το Μάλι και η Σομαλία.

Εργαστήριο της Τουρκίας η Σομαλία

Η αποχώρηση ή συρρίκνωση της παρουσίας δυτικών δυνάμεων από τη ζώνη Σαχέλ-Σαχάρας έχει δημιουργήσει ένα σημαντικό κενό ασφάλειας, το οποίο η Τουρκία εκμεταλλεύεται αποτελεσματικά. Οι εξαγωγές τουρκικών όπλων προς την Αφρική αυξήθηκαν θεαματικά, ενώ οι τουρκικές αμυντικές εξαγωγές στο σύνολο τους, έφτασαν σε ιστορικά υψηλά επίπεδα. Τα τουρκικά οπλικά συστήματα θεωρούνται ελκυστικά, όχι μόνο λόγω του χαμηλότερου κόστους και της επιχειρησιακής τους αποτελεσματικότητας, αλλά και επειδή επιτρέπουν στα αφρικανικά κράτη να αποκτούν σύγχρονες δυνατότητες – χωρίς να εξαρτώνται από τις μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις – ενισχύοντας έτσι το αίσθημα εθνικής κυριαρχίας.

Παράλληλα με τις εξαγωγές όπλων, η Τουρκία έχει αυξήσει και την φυσική στρατιωτική της παρουσία στην Αφρική. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Σομαλία, όπου το 2017 εγκαινιάστηκε η βάση TURKSOM, η μεγαλύτερη τουρκική στρατιωτική βάση στο εξωτερικό. Η βάση αυτή λειτουργεί κυρίως ως κέντρο εκπαίδευσης του σομαλικού στρατού, αλλά προσφέρει και στρατηγικό έρεισμα στο Κέρας της Αφρικής. Η πρόσφατη ανάπτυξη του τουρκικού ναυτικού στα ανοικτά των ακτών της Σομαλίας και η ανάληψη ρόλου στην ανασυγκρότηση του σομαλικού στόλου, ενισχύουν περαιτέρω τη θέση της Άγκυρας, ενώ ταυτόχρονα στέλνουν σαφή μηνύματα προς περιφερειακούς ανταγωνιστές, όπως η Αιθιοπία.

Ισραηλινοί αναλυτές, όπως ο Σέι Γκαλ, βλέπουν κάτι περισσότερο στο αποτύπωμα της Τουρκίας στη Σομαλία, πέραν των οικονομικών ωφελημάτων. Η Τουρκία χτίζει μια δεύτερη στρατηγική γεωγραφία – υπεράκτια, αμφισβητήσιμη και πέραν του βλέμματος του ΝΑΤΟ – έναν χώρο για να δοκιμάσει δυνατότητες που το ΝΑΤΟ δεν μπορεί να παρακολουθήσει, η Ευρώπη δεν μπορεί να διαμορφώσει και το Ιράν θα μπορούσε να ζηλέψει. «Η Σομαλία είναι το εργαστήριο και ο διάδρομος Κόλπου Άντεν-Ερυθράς Θάλασσας είναι το θέατρο», αναφέρει ο Γκαλ.

Το έργο δοκιμών πυραύλων της Τουρκίας στη Σομαλία δεν είναι ασήμαντο. Πιθανόν είναι το κομμάτι που λείπει από ένα παζλ που η Άγκυρα έχει χτίσει για πάνω από μια δεκαετία: Πυρηνική υποδομή με ρωσικά καύσιμα στο Ακούγιου με αδιαφανείς ρήτρες, πακιστανική πυρηνική και πυραυλική τεχνογνωσία ενσωματωμένη μέσω στρατιωτικών καναλιών, διακριτικές διαδρομές ουρανίου μέσω του Νίγηρα, και τώρα μια μακρά, πολιτικά θωρακισμένη αφρικανική ακτογραμμή για να δοκιμάσει οπλικά της συστήματα, χωρίς την εποπτεία που δεσμεύει κάθε μέλος του ΝΑΤΟ – όπως φαίνεται, με την εξαίρεση ενός!

Και Λιβύη και Σουδάν

Σημαντική είναι επίσης η τουρκική παρουσία στη Λιβύη, η οποία θεμελιώθηκε με το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο του 2019 και την μετέπειτα στρατιωτική συμφωνία. Η ανάπτυξη τουρκικών δυνάμεων αποδείχθηκε καθοριστική για την επιβίωση της κυβέρνησης της Τρίπολης και συνοδεύτηκε από την δημιουργία μόνιμων στρατιωτικών βάσεων. Στις 27 Νοεμβρίου του 2019 υπογράφηκε το γνωστό στην Ελλάδα ως τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, δηλαδή μια πολιτικοοικονομική συμφωνία μεταξύ Άγκυρας και Τρίπολης, η οποία επαναπροσδιορίζει τα θαλάσσια σύνορα στην Ανατολική Μεσόγειο, ώστε να μπορέσει η Τουρκία να νομιμοποιήσει επιχειρήσεις εξερεύνησης φυσικού αερίου.

Στις 5 Ιανουαρίου του 2020, οι πρώτοι Τούρκοι στρατιώτες πάτησαν το πόδι τους στη Λιβύη. Στους μήνες που ακολούθησαν, η υποστήριξή τους προς τα στρατεύματα της κυβέρνησης της Τρίπολης αποδείχθηκε αποφασιστική και οδήγησε το τουρκικό Κοινοβούλιο στο να ανανεώσει συστηματικά την εντολή τους να επιχειρούν σε λιβυκό έδαφος.

Επίσης – παρότι λιγότερο προβεβλημένη – η περίπτωση του νησιού Σουακίν στο Σουδάν καταδεικνύει επίσης την μακροπρόθεσμη στρατηγική της Τουρκίας στην Ερυθρά Θάλασσα, παρά τις επιφυλάξεις χωρών, όπως η Αίγυπτος. Η περίπτωση του σουδανικού νησιού Σουακίν που δεν λαμβάνει την πρέπουσα δημοσιογραφική κάλυψη, σε αντίθεση με τις περιπτώσεις της Σομαλίας και της Λιβύης, είναι ενδιαφέρουσα και μαρτυρά την επιτυχία της Άγκυρας στη δημιουργία, κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ενός ισχυρού δικτύου εταίρων και συμμάχων στην αφρικανική ήπειρο.

Στις 26 Δεκεμβρίου 2017, το Σουδάν ανακοίνωσε ότι είχε παραχωρήσει στην Τουρκία 99ετή μίσθωση σε αυτό το νησί, πρώην οθωμανική κτήση που κάποτε έσφυζε από ζωή λόγω, κυρίως από τη διέλευση πολλών προσκυνητών στο δρόμο τους προς τη Μέκκα. Η τουρκική παρουσία στο νησί αποσκοπεί στην αποκατάσταση του χώρου, μέσω του οργανισμού ανάπτυξης TIKA και για την κατασκευή της απαραίτητης υποδομής για την συντήρηση πολιτικών πλοίων και στρατιωτικών σκαφών.

Η περίπτωση της SADAT

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον ρόλο της ιδιωτικής εταιρείας ασφαλείας SADAT, η οποία λειτουργεί ως άτυπο εργαλείο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, παρόμοιο με τη ρωσική Wagner. Η SADAT, με έντονη ιδεολογική και ισλαμική διάσταση, δραστηριοποιείται στην εκπαίδευση στρατιωτικών δυνάμεων, την μεταφορά όπλων και την ανάπτυξη μισθοφόρων σε περιοχές όπου η Τουρκία έχει στρατηγικά συμφέροντα. Η συμμετοχή της στη Λιβύη, στον Νίγηρα, στο Μάλι, στη Μπουρκίνα Φάσο και αλλού, δείχνει πώς η Άγκυρα συνδυάζει επίσημα και ανεπίσημα μέσα για να ενισχύσει την επιρροή της, διατηρώντας παράλληλα έναν βαθμό αποστασιοποίησης από άμεσες ευθύνες.

Συνολικά, η Τουρκία μπορεί σήμερα να βασίζεται σε χιλιάδες στρατιώτες και μισθοφόρους στην Αφρική, αριθμός που συγκρίνεται ή και υπερβαίνει την παρουσία παραδοσιακών ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπως η Γαλλία, η παρουσία της οποίας φθίνει στην Μαύρη Ήπειρο μετά από μία σειρά στρατιωτικών πραξικοπημάτων σε αφρικανικές χώρες, η ηγεσία των οποίων αντιστρατεύεται την γαλλική επιρροή. Το συμπέρασμα είναι ότι η Τουρκία έχει πλέον εδραιωθεί ως σημαντική περιφερειακή δύναμη στην αφρικανική ήπειρο.

Μέσω μιας στρατηγικής που παρουσιάζεται ως “τρίτος δρόμος”, ανάμεσα στις μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις, η Άγκυρα προβάλλεται ως εταίρος και όχι ως μέντορας, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη πολλών αφρικανικών κρατών. Η επιτυχία αυτής της προσέγγισης αποτυπώνεται στην αυξανόμενη οικονομική, ενεργειακή και στρατιωτική της παρουσία, καθιστώντας την Τουρκία έναν από τους πιο δυναμικούς και ανταγωνιστικούς παίκτες στο νέο γεωπολιτικό τοπίο της Αφρικής.