Αγκάθι στις σχέσεις Μόσχας-Άγκυρας οι Τάταροι – Η σχοινοβασία του Ερντογάν

«Η Μόσχα θα απαντήσει ανάλογα, εάν η τουρκική κυβέρνηση συνεχίσει να χρησιμοποιεί προβληματική γλώσσα σχετικά με τους Τατάρους της Κριμαίας», δήλωσε η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών, Μαρία Ζαχάροβα, πριν μερικές μέρες, απειλώντας την Άγκυρα. Η Ζαχάροβα πρόσθεσε με νόημα ότι στην Τουρκία υπάρχουν αρκετά ανεπίλυτα εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά ζητήματα.

Την αντίδραση της Ζαχάροβα προκάλεσε δήλωση του εκπροσώπου του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών Ταϊλάν Μπιλγκίς, στις 18 Μαΐου, για τον εορτασμό της 77ης επετείου της απέλασης των Τατάρων από την Κριμαία. Ο Μπιλγκίς δήλωσε ότι «οι Τάταροι αντιμετώπισαν δυσκολίες τους τελευταίους χρόνους, όταν η Κριμαία προσαρτήθηκε από τη Ρωσία, ωστόσο, η Άγκυρα βρίσκεται στο πλευρό τους».

Η Ζαχάροβα προέτρεψε τους Τούρκους πολιτικούς να αποφύγουν τη χρήση παρόμοιας ρητορικής «ως μέσο γεωπολιτικών παιχνιδιών», προσθέτοντας ότι η ρητορική αυτή βλάπτει τα συμφέροντα των εν λόγω εθνοτικών ομάδων. Επίσης δήλωσε ότι η Μόσχα βλέπει τέτοιες δηλώσεις της Άγκυρας ως «πολιτικές ωθούμενες από συγκρούσεις» και ότι «η Ρωσία λυπάται που η Άγκυρα συνέχισε την μεροληπτική της προσέγγιση στα ιστορικά γεγονότα».

Ο Ερντογάν, κατά την επίσκεψη του Ουκρανού ομολόγου του Βολοτόμιρ Ζελένσκι  στην Κωνσταντινούπολη τον Απρίλιο, τόνισε την υποστήριξη της Τουρκίας προς την “πλατφόρμα της Κριμαίας” που υιοθετήθηκε από την Ουκρανία για να πιέσει τη Ρωσία με σκοπό την επιστροφή της χερσονήσου. Η επίσημη στάση της Τουρκίας από το 2014 είναι ότι δεν αναγνωρίζει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, χαρακτηρίζοντας την παράνομη.

Ποιοι είναι οι Τάταροι

Η εθνική ταυτότητα των Τατάρων της Κριμαίας, σαν ξεχωριστή εθνοτική ομάδα σε σχέση με άλλους Τατάρους, διαμορφώνεται μεταξύ του 13ου-17ου αιώνα, κυρίως από Κουμάνους που είχαν εμφανισθεί στην Κριμαία τον 10ο αιώνα και με ισχυρές συνεισφορές από όλους τους γηγενείς πληθυσμούς. Στις αρχές του 13ου αιώνα, η Κριμαία, η πλειοψηφία της οποίας αποτελείτο ήδη από τον τουρκόφωνο λαό των Κουμάνων, έγινε μέρος της Χρυσής Ορδής (μογγολική αυτοκρατορία).

Οι Τάταροι της Κριμαίας υιοθέτησαν ως επί το πλείστον το Ισλάμ τον 14ο αιώνα και στη συνέχεια η Κριμαία έγινε ένα από τα κέντρα του ισλαμικού πολιτισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Τον ίδιο αιώνα, τάσεις προς αυτονομία εμφανίστηκαν μέσα στην Χρυσή Ορδή. Η de facto ανεξαρτησία της Κριμαίας από τη Χρυσή Ορδή μπορεί να χρονολογηθεί από την βασιλεία της πριγκίπισσας (khanum/χανούμισας) Canike (κόρης του ισχυρού Χαν της Χρυσής Ορδής Tokhtamysh και συζύγου του ηγέτη της Ορδής Edigey). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της υποστήριξε σθεναρά τον Hacı Giray στον αγώνα για τον θρόνο της Κριμαίας μέχρι το θάνατό της το 1437.

Μετά το θάνατο της Сanike, η θέση του Hacı Giray αποδυναμώθηκε και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κριμαία για τη Λιθουανία, απ’ όπου επανήλθε το 1441 ιδρύοντας μια δυναστεία που βασίλεψε στη χερσόνησο μέχρι την κατάληψή της από τους Ρώσους. Οι Τάταροι της Κριμαίας τρέφουν μίσος απέναντι στη Ρωσία, από τότε που προσάρτησε τη χώρα τους, το 1783. Εκείνη την εποχή, η χερσόνησος της Κριμαίας κατοικείτο κυρίως από Τατάρους. Στα 150 χρόνια που ακολούθησαν την αρχική προσάρτηση, η τσαρική Ρωσία ενεθάρρυνε την εγκατάσταση Ρώσων για να αλλάξει την εθνική σύνθεση σε βάρος τους.

Εκτοπισμός επί Στάλιν

Τα πράγματα έγιναν χειρότερα επί Στάλιν. Στις 11 Μαΐου 1944, συντάχθηκε απόρρητη διαταγή, στην οποία αναφερόταν μεταξύ άλλων: «Οι Τάταροι της Κριμαίας συνεργάστηκαν ενεργά με τις γερμανικές αρχές κατοχής, συμμετέχοντας στις λεγόμενες “εθνικές επιτροπές Τατάρων”, που οργανώθηκαν από τα γερμανικά όργανα πληροφοριών και συχνά χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για να διεισδύσουν στα μετόπισθεν του κόκκινου στρατού με κατασκόπους και σαμποτέρ.

»Με την υποστήριξη των Τατάρων της Κριμαίας, οι επιτροπές, στις οποίες έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο οι μετανάστες της Λευκής Φρουράς Τατάρων, κατευθύνουν τη δραστηριότητά τους στη δίωξη και την καταπίεση του μη ταταρικού πληθυσμού και συνέβαλαν στο διαχωρισμό της Κριμαίας από τη Σοβιετική Ένωση με τη βοήθεια των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων».

Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα γεγονότα, η Επιτροπή Κρατικής Άμυνας αποφασίζει ότι: «Όλοι οι Τάταροι πρέπει να αποβληθούν από την επικράτεια της Κριμαίας και να εγκατασταθούν μόνιμα ως ειδικοί έποικοι στις περιοχές του Ουζμπεκιστάν. Η επανεγκατάσταση θα ανατεθεί στη σοβιετική NKVD (μυστική αστυνομία). Η NKVD (σύντροφος Μπέρια) πρόκειται να ολοκληρώσει την επανεγκατάσταση έως την 1η Ιουνίου 1944». Οι Τάταροι της Κριμαίας δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν στην Κριμαία παρά μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν επί Μιχαήλ Γκορμπατσόφ πραγματοποιήθηκαν μεταρρυθμίσεις.

Τον Νοέμβριο του 2015, το ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε νόμο, με τον οποίο ανακηρύχτηκε η 18 Μαΐου ως ημέρα μνήμης των θυμάτων της γενοκτονίας των Τάταρων της Κριμαίας. Με την ευκαιρία της 77ης επετείου των απελάσεων των Τατάρων από την Κριμαία στην Κεντρική Ασία, η Ουκρανία έσπευσε να στηλιτεύσει την Ρωσία, καταγγέλλοντας τις «συνεχιζόμενες διώξεις της Ρωσίας, από τον Μάρτιο του 2014» (χρόνος προσάρτησης).

Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βόλοτιρ Ζελένσκι δήλωσε: «Δεν θα συγχωρήσουμε ότι 70 χρόνια  αναγκαστήκατε να αφήσετε τα σπίτια σας ξανά λόγω της ρωσικής προσάρτησης. Και εκείνοι, από εσάς που παραμένετε (στην Κριμαία) διώκονται και φυλακίζονται από τις αρχές κατοχής». Η νεόδμητη φιλία της Τουρκίας με την Ουκρανία, η οποία ισχυροποιήθηκε με την αγορά τουρκικών drones από την τελευταία και συμφωνίες συνεργασίας στον τομέα της στρατιωτικής βιομηχανίας, αναγκάζει την Άγκυρα σε όλο πιο περίτεχνες ακροβασίες μεταξύ Μόσχας και Κιέβου.

Η σχέση Ερντογάν

Οι κυρώσεις που αντιμετωπίζει ο Ερντογάν έχουν στερήσει υποσυστήματα για τα τουρκικά drones  και άλλα οπλικά συστήματα. Για την αντιμετώπιση των ελλείψεων οι Τούρκοι στράφηκαν στην ουκρανική βιομηχανία, της οποίας οι δυνατότητες είναι πολύ πιο προχωρημένες σε κάποιους τομείς. Βέβαια, ο εκπεφρασμένος παντουρανισμός του Ερντογάν, αλλά και η ύπαρξη απροσδιόριστου αριθμού πολιτών ταταρικής καταγωγής στην Τουρκία (ο αριθμός ποικίλει από 150.000 σε 6.000.000) τον στρέφουν σε αλληλεγγύη προς τους Τατάρους, κάτι που εξοργίζει την Μόσχα.

Έτσι, ο Ερντογάν συντάχθηκε με την Δύση και αρνήθηκε να αναγνωρίσει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία. Τον Μάρτιο του περασμένου έτους, ο Πούτιν κάλεσε τον Ερντογάν στα εγκαίνια ενός νέου τζαμιού που χτίστηκε στη Συμφερόπολη της Κριμαίας με τη συνεισφορά της Τουρκίας, αλλά αυτός δεν πήγε. Τα εγκαίνια είχαν αρχικά προγραμματιστεί για τις 21 Απριλίου 2020, αναβλήθηκαν για τις 21 Απριλίου 2021, πιθανώς για να δώσουν στον Ερντογάν χρόνο για προβληματισμό, αλλά και πάλι αυτός δεν πήγε.

Η Τουρκία αντιτίθεται στην προσάρτηση της Κριμαίας, λέγοντας ότι ήταν μια άδικη κίνηση, αλλά και για να επωφεληθεί από τις ψήφους της ισχυρής ταταρικής διασποράς στην Τουρκία. Η χρήση της δυσαρέσκειας των Τατάρων με τρόπο που θα μπορούσε να προκαλέσει αντίδραση από τη Μόσχα, είναι ένα ευαίσθητο θέμα σε μια περίοδο κατά την οποία οι διμερείς σχέσεις εκτίθενται ήδη σε κάθε είδους κινδύνους. Η Ουκρανία χρειάζεται φιλικούς γείτονες στην περιοχή, ενώ η Τουρκία είναι απομονωμένη στη διεθνή σκηνή. Επομένως, υπάρχουν αμοιβαία συμφέροντα μεταξύ τους. Αλλά και οι δύο χρειάζονται ξένες επενδύσεις και καμία δεν είναι, προς το παρόν, σε θέση να τις προσελκύσει, αλλά ούτε μπορεί να προσφέρει οικονομικά οφέλη η μια στην άλλη.

Παντουρανισμός και ψηφοθηρία

Πριν από τη δεύτερη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, η τουρκική κυβέρνηση διαπραγματευόταν με τις ουκρανικές αρχές για την αποκατάσταση των δικαιωμάτων των Τατάρων της Κριμαίας, χωρίς αποτέλεσμα. Επί δύο γενιές, τα σπίτια που κάποτε ανήκαν σε Τατάρους κατοικούνταν από Ουκρανούς και αυτό δεν μπορούσε και δεν ήθελε το Κίεβο να το αλλάξει. Τώρα που η Μόσχα ελέγχει την Κριμαία θα κάνει τα πάντα για να τη διατηρήσει, δεδομένου ότι μέσω αυτής έχει δεσπόζουσα θέση στη Μαύρη Θάλασσα. Επομένως, η άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει την προσάρτηση συνιστά σοβαρή ενόχληση για το Κρεμλίνο.

Αν πραγματικά θέλει ο Ερντογάν να κάνει κάτι για τους Τατάρους πρέπει να μιλάει με την Μόσχα και όχι με το Κίεβο. Ενώ η Ουκρανία αναγνώρισε τους Τατάρους ως αυτόχθονες της Κριμαίας, η Ρωσία τους θεωρεί εθνική μειονότητα. Όσο οι σχέσεις Ρωσίας-Ουκρανίας παραμένουν εχθρικές, οι σχέσεις Άγκυρας-Κιέβου θα επηρεάζουν τους δεσμούς Τουρκίας-Ρωσίας. Η χρήση του Ταταρικού Ζητήματος για λόγους εκλογών στην Τουρκία είναι μια λεπτή επιλογή.

Η Μόσχα επενδύει σε μεγάλο βαθμό στην Κριμαία για να δείξει ότι ενισχύει τις συνθήκες διαβίωσης εκεί. Η υποδομή στις μεταφορές βελτιώνεται, ενώ η σημαντικότερη πολιτιστική κληρονομιά της χερσονήσου, το Παλάτι του Τατάρ Χαν στο Μπαχτσισαράι, ανακαινίζεται για να σταλεί το μήνυμα στους παραμένοντες Τατάρους ότι η Ρωσία σέβεται την παράδοσή του.