Ανεξέλεγκτη κλιμάκωση ή ελεγχόμενα αντίποινα; – Η Μέση Ανατολή στην κόψη του ξυραφιού

Η κατάσταση στη Μέση Ανατολή οδηγείται σε κλιμάκωση ως αποτέλεσμα της δολοφονίας του εμβληματικού υποστρατήγου Κασέμ Σουλεϊμανί των Φρουρών της Επανάστασης. Ενός προσώπου που είχε καθοριστική συμβολή στην εκπόνηση και εφαρμογή της στρατηγικής του Ιράν με στόχο την πρωτοκαθεδρία στη Μέση Ανατολή. Tο μεγάλο ερώτημα είναι εάν η στρατιωτική κλιμάκωση θα ελεγχθεί, ή θα προκληθεί σύρραξη στη Μέση Ανατολή, παρότι σχεδόν όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν λόγους να την απεύχονται.

Στη Μέση Ανατολή εμφανίζονται σε αρραγές μέτωπο οι γνωστές συμμαχίες που θα αποτελέσουν τους κύριους πρωταγωνιστές στην προσπάθεια ελέγχου της κατάστασης. Η μία πλευρά είναι το δίπολο ΗΠΑ-Ισραήλ και η άλλη το Ιράν. Παρότι θεωρείται δεδομένο ότι οι σουνιτικές μοναρχίες του Κόλπου στηρίζουν τους αντιπάλους του Ιράν, που είναι ο ανταγωνιστής τους στην περιοχή, η στάση τους αναμένεται να είναι πολύ προσεκτική.

Σε περίπτωση στρατιωτικής εκτροπής στην περιοχή, οι σουνιτικές μοναρχίες αποτελούν υποψήφιο στόχο για το Ιράν, εάν κρίνει ότι είναι προς το συμφέρον του να επεκτείνει γεωγραφικά μία σύρραξη, που θα προκληθεί από επίθεση εναντίον του. Ιρανικά πλήγματα, για παράδειγμα κατά των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων στη γειτονική Σαουδική Αραβία θα προκαλέσουν ισχυρότατους τριγμούς στη διεθνή οικονομία. Παράλληλα, θα καθιστούσαν δυσκολότερο τον έλεγχο της σύγκρουσης, ενώ θα αυξανόταν και το κόστος που θα κατέβαλλαν χώρες-σύμμαχοι του επιτιθέμενου.

Οι ΗΠΑ επιχειρούν ήδη, με την εκτόξευση αποτρεπτικού χαρακτήρα απειλών στο ανώτατο επίπεδο, να περιορίσουν τη διάθεση κλιμάκωσης που δείχνουν τις τελευταίες ώρες σιιτικές πολιτοφυλακές, οι οποίες είναι σύμμαχοι, ή και ελέγχονται από το Ιράν. Η Ουάσιγκτον γνωρίζει ότι είναι δύσκολο να αποφύγει κάθε ανταποδοτικό πλήγμα, καθώς η δολοφονία ενός τόσο υψηλά ιστάμενου αξιωματούχου παραβιάζει έναν άγραφο κανόνα ανάμεσα στις εμπλεκόμενες χώρες-πρωταγωνιστές του παιγνίου της Μέσης Ανατολής, να μην στοχοποιούνται εκατέρωθεν οι ηγετικές ελίτ.

Οι Αμερικανοί, ενδεχομένως, θα επιχειρήσουν να δικαιολογήσουν την ενέργειά τους, αντιμετωπίζοντας τους Φρουρούς της Επανάστασης ως κάτι διαφορετικό από τις ιρανικές Ένοπλες Δυνάμεις. Αυτό αληθεύει, αλλά οι Φρουροί της Επανάστασης είναι επίσημος κρατικός θεσμός, όχι κάποια παραστρατιωτική οργάνωση. Εμμέσως, η δολοφονία προσεγγίζεται με το ίδιο κριτήριο που το Ισραήλ δεν θα δίσταζε να “εξουδετερώσει” τον ηγέτη της σιιτικής Χεζμπολάχ, σεΐχη Χασάν Νασράλα.

Η διάψευση των προσδοκιών της διπλωματίας Τραμπ 

Η ουσία της υπόθεσης είναι, όμως, ότι πλέον υπάρχει ένα τετελεσμένο επί του εδάφους, το οποίο έχει δημιουργήσει μια δύσκολη κατάσταση που χρήζει άμεσης διαχείρισης. Τελικός στόχος για όλες τις πλευρές, λογικά είναι να μην εξελιχθεί η κλιμάκωση σε πολεμική σύρραξη. Εξαίρεση, ίσως, μια πτέρυγα της ισραηλινής ηγεσίας που θα επιθυμούσε στρατιωτική κλιμάκωση, η οποία θα δώσει την ευκαιρία ισχυρού πλήγματος στην πυρηνική υποδομή του Ιράν, με σκοπό την αγορά χρόνου έως την οριστική μετατροπή του σε πυρηνική δύναμη.

Οι ΗΠΑ έφτασαν στην επίθεση εναντίον του Σουλεϊμανί, εξαιτίας της προσωπικής εξωτερικής πολιτικής που ασκεί ο Τραμπ και στο ζήτημα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Η Τεχεράνη, που διέγνωσε τον διχασμό στο εσωτερικό των ΗΠΑ, θεώρησε πως έχει το περιθώριο να αυξήσει την πίεση για να προστατεύσει τα συμφέροντά του. Αποδείχθηκε λάθος υπολογισμός ότι οι συνέπειες της επίθεσης στην αμερικανική πρεσβεία στη Βαγδάτη θα μπορούσαν να ελεγχθούν.

Τελικά αποδείχθηκε στην πράξη ότι παραβιάστηκε μια “κόκκινη γραμμή”, οδηγώντας τον Λευκό Οίκο στην απόφαση μιας θεαματικής στρατιωτικής ενέργειας, όπως η δολοφονία του Σουλεϊμανί, με σκοπό να ανακόψει βίαια και στη συνέχεια να επιχειρήσει να αναστρέψει σταδιακά την αρνητική για τα συμφέροντά του τροπή της κατάστασης. Το σκηνικό στην περιοχή έχει πλέον αλλάξει.

Το ενδεχόμενο να έπαιξαν ρόλο στους υπολογισμούς του Αμερικανού προέδρου ιδιοτελείς πολιτικοί υπολογισμοί δεν μπορεί να αποκλειστεί. Η κρίση στις σχέσεις του με την εβραϊκή διασπορά που του καταλόγιζε αφελή προσέγγιση του προβλήματος με το Ιράν, μπορεί να έχει παίξει ρόλο εν όψει της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ. Εξίσου ρόλο μπορεί να έχουν παίξει και οι εισηγήσεις για “εξουδετέρωση” του Ιρανού στρατηγού. Όμως, αυτό που εξετάζει η παρούσα ανάλυση, είναι το στρατηγικό επίπεδο που έχει διαμορφωθεί, όχι οι επιμέρους υπολογισμοί του Τραμπ.

Η δολοφονία Σουλεϊμανί έγινε θετικά δεκτή από την ισραηλινή πολιτική ηγεσία και συμβάλει στην αποκατάσταση της “κανονικότητας” στις σχέσεις ΗΠΑ-Ισραήλ. Σε μήνυμά του στο Twitter που αφορούσε τη συνομιλία που είχε με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό, Μπέντζαμιν Νετανιάχου, ο Πομπέο ανέφερε ότι υπογράμμισε στον συνομιλητή του την ανάγκη “ελέγχου της ιρανικής κακόβουλης επιρροής και των απειλών στην περιοχή”. Δήλωσε ευγνώμων για τη σταθερή υποστήριξη του Ισραήλ στον αγώνα των ΗΠΑ εναντίον της τρομοκρατίας και τόνισε ότι ο δεσμός των δύο χωρών δεν μπορεί να διαρρηχθεί. Εν ολίγοις, πλήρης ευθυγράμμιση μετά από μια περίοδο αποκλίσεων.

Αποτρεπτικές απειλές

Ο Αμερικανός πρόεδρος Τραμπ απείλησε το Ιράν με εξαπόλυση πληγμάτων κατά 52 στόχων (σ.σ. η συγκεκριμένη και όχι γενικόλογη αναφορά έχει τη σημασία της), «σκληρών και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε, σε περίπτωση που εκδηλωθεί ιρανική στρατιωτική ανταπόδοση για τον θάνατο του Σουλεϊμανί. Εκτιμάται, ότι η εξαιρετικά προσεκτική –παρά τις ρητορικές εξάρσεις– Τεχεράνη θα περιορίσει την ανταπόδοση, αξιοποιώντας τις σιιτικές πολιτοφυλακές στο Ιράκ. Θα επιλεγούν πλήγματα που θα δίνουν την εντύπωση ότι ο αντίπαλος βρίσκεται σε άμυνα, αλλά θα του προσφέρουν κίνητρο να αποφύγει ένα νέο θεαματικό πλήγμα.

Ζητούμενο είναι δηλαδή ο σταδιακός έλεγχος της κατάστασης, διά του περιορισμού των στόχων των δυο πλευρών. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι ακόμα και να ήθελε να αποφύγει τη στρατιωτική ανταπόδοση, η ιρανική πλευρά δεν θα μπορούσε για εσωτερικούς πολιτικούς λόγους, οι οποίοι αφορούν τη σταθερότητα του καθεστώτος. Το καθεστώς παραδοσιακά επεδίωκε τη συσπείρωση του ιρανικού λαού γύρω από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία για να προσπερνά όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα την κριτική για την οικονομική αποτυχία στο εσωτερικό, που ασφαλώς οφείλεται εν μέρει και στην έξωθεν οικονομική πίεση.

Κατά συνέπεια, μια θετική επίπτωση από τη θυσία του Σουλεϊμανί για τους Ιρανούς είναι ότι θα συμβάλλει στον εσωτερικό στόχο της καθεστωτικής σταθερότητας, σε μία περίοδο που οι φωνές διαμαρτυρίας πολλαπλασιάζονταν και σημειώνονταν μαζικές κινητοποιήσεις. Ο εκλιπών υπηρέτησε αυτό το καθεστώς και τους στόχους του επί 40 συναπτά έτη.

Οι Ιρανοί αντιλαμβάνονται ότι προϋπόθεση για να ενισχύσουν περαιτέρω τη θέση τους είναι να επιλέξουν την αυτοσυγκράτηση. Να περιορίσουν τους στόχους τους για να αποτρέψουν την ανεξέλεγκτη στρατιωτική κλιμάκωση. Με άλλα λόγια, να περιορίσουν τη βιαιότητα της απάντησής τους, κατά τρόπο που να διευκολύνει τη μακροπρόθεσμη στρατηγική τους.

Εάν με βραχίονα τις σιιτικές παραστρατιωτικές οργανώσεις συνεχιστεί η άσκηση πίεσης στις αμερικανικές δυνάμεις, αφενός θα εκτονωθεί σταδιακά η ανάγκη επίδειξης πυγμής προς το εσωτερικό μέτωπο, αφετέρου θα προωθηθεί ο στόχος ουσίας, η πίεση αυτή να οδηγήσει τις αμερικανικές δυνάμεις σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απεμπλοκή από το Ιράκ. Αυτό θα εξυπηρετούσε τα ιρανικά συμφέροντα.

Σχοινοβασίες στη Μέση Ανατολή

Το πιθανότερο τελικό αποτέλεσμα θα έχει δύο διαστάσεις: Πρώτον, δεν θα οδηγήσει σε αποχώρηση τις αμερικανικές δυνάμεις, αλλά σε ενίσχυσή τους. Οι προσδοκίες του Τραμπ για τον τερματισμό της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ σε διάφορα μέτωπα θα διαψευσθούν για μία ακόμη φορά. Αυτή θα είναι μια κατάσταση που δύναται να ελεγχθεί στο πλαίσιο μια εξέγερσης (insurgency), η οποία θα στηρίζεται στις σιιτικές πολιτοφυλακές, με στόχο να παραμείνουν υπό πίεση οι αμερικανικές δυνάμεις.

Δεύτερον, το Ιράν θα κατορθώσει να εξασφαλίσει για τους συμμάχους του την τακτική τουλάχιστον υποστήριξη όσων δυνάμεων έχουν παρόμοιους στρατηγικούς στόχους. Ένα παράδειγμα είναι η Ρωσία, ενώ στην ίδια κατηγορία θα μπορούσε να ενταχθεί ακόμα και η Τουρκία. Ο Ιρανός πρόεδρος Χασάν Ρουχανί, σε τηλεφωνική συνομιλία με τον Ερντογάν, τον κάλεσε σε από κοινού δράση εναντίον των ΗΠΑ. Στόχος είναι να αποφευχθούν οι «πλέον ανάρμοστες» ενέργειες της Ουάσινγκτον, του είπε, όπως μετέδωσαν τα διεθνή πρακτορεία.

Για να προσθέσει ο Ρουχανί, ότι «η σιωπή μας ενάντια στις επιθετικές ενέργειες μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη θρασύτητα στη λήψη επιθετικών βημάτων». Ζήτησε δε, την από κοινού έκφραση αντίθεσης «στην επιθετικότητα της Ουάσιγκτον», την οποία χαρακτήρισε «μεγάλη απειλή για την περιοχή». Εκτός κι αν ο Ερντογάν επιλέξει παρασκηνιακά να διευκολύνει τους Αμερικανούς, προβάλλοντας την ανάγκη αποκλιμάκωσης. Έχει, άλλωστε, ανάγκη από την αμερικανική ανοχή σε μέτωπα άμεσου τουρκικού ενδιαφέροντος, όπως π.χ. η Λιβύη.

Εκτός απροόπτου, η δολοφονία του Σουλεϊμάνι θα αποδειχθεί ένα ακόμα επεισόδιο στον ανταγωνισμό για επικράτηση στη Μέση Ανατολή. Το αν θα οδηγήσει σε μια πολεμική σύρραξη που θα αλλάξει τον χάρτη της περιοχής και ίσως όχι μόνο, θα εξαρτηθεί από το πόσο επιθυμεί κάθε πλευρά να ανέλθει στην αποκαλούμενη “σκάλα της κλιμάκωσης” (escalation ladder) και με ποιον τελικό στόχο. Αυτό θα καθορίσει και το πραγματικό ρίσκο που είναι διατεθειμένη να αναλάβει κάθε πλευρά σε αυτή τη διαδικασία της κλιμάκωσης. Ο κίνδυνος απώλειας του ελέγχου σε τέτοιες καταστάσεις, πάντως, είναι εγγενής…