Από την Ευρώπη στη Μέση Ανατολή

του Αλέξανδρου Μαλλιά  – 

Για μία ακόμα φορά η Μέση Ανατολή είναι η περιοχή όπου αφθονούν οι εστίες πολεμικών συγκρούσεων και πολιτικών εντάσεων. Η περιοχή έχει ανάγκη από μία συνολική λύση ευρείας και γενικής αποδοχής. Λύση που θα περιλαμβάνει και μέτρα αναλογικής και ταυτόχρονης μείωσης των συμβατικών εξοπλισμών. Αυτή είναι η αναγκαία προϋπόθεση για τον περιορισμό αιτιών και αφορμών πολεμικών συγκρούσεων.

Η Διαδικασία του Ελσίνκι, που σήμερα έχει εξελιχθεί στον ΟΑΣΕ (Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη, και η Σύμβαση Περιορισμού των Συμβατικών Όπλων (Conventional Forces in Europe Treaty) είναι δύο επιτυχή παραδείγματα στην Ευρώπη. Οι θεσμοί αυτοί θα μπορούσαν να επεκταθούν και εφαρμοσθούν στη Μέση Ανατολή. Πιθανόν να χρειασθεί ένα ενδιάμεσο στάδιο Διαδικασίας Οικοδόμησης Μέτρων που θα αφορούν στους εξοπλισμούς και στις στρατιωτικές ασκήσεις.

Η υπογραφή της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι, την 1η Αυγούστου 1975, δικαίως θεωρήθηκε ως μία ιστορική στιγμή. Σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Θυμίζω ότι η διαπραγμάτευση ξεκίνησε δύο χρόνια νωρίτερα, τον Ιούλιο του 1973, στο Ελσίνκι. Χρειάστηκαν, με λίγα λόγια, δύο ολόκληρα χρόνια για την συνομολόγηση και την υπογραφή της.

Θεσμικό σχήμα συνεργασίας και ασφάλειας

Τι σχέση όμως μπορεί σήμερα να έχει το κορυφαίο αυτό πολιτικά δεσμευτικό κείμενο, που υπεγράφη πριν από 42 χρόνια και αφορούσε, κυρίως, στις σχέσεις μεταξύ των χωρών του ΝΑΤΟ και της Συνθήκης της Βαρσοβίας, με την θετική και καταλυτική παρεμβολή των λεγόμενων «Ουδετέρων και Αδέσμευτων» (Neutral and Non-Aligned), μεταξύ των οποίων η Κύπρος, η Ελβετία, η Αυστρία και η κραταιά τότε Γιουγκοσλαβία, με την κατάσταση στη Μέση Ανατολή;

Θυμίζω κατ’ αρχάς ότι πολύ λίγοι από τους πρωτεργάτες-διαπραγματευτές της τελικής πράξης του Ελσίνκι πίστευαν στη δυνατότητα κατάληξης σε ένα κοινά αποδεκτό και δεσμευτικό κείμενο. Κι όμως, υπεγράφη από 35 χώρες. Στην πραγματικότητα, η τότε ΔΑΣΕ (Διάσκεψη για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη) και μετέπειτα ΟΑΣΕ ανταποκρινόταν στις ανάγκες της εποχής.

Η σημερινή κατάσταση στη Βόρειο Αφρική και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, που στην ανάγνωσή μου περιλαμβάνει και τον Περσικό Κόλπο, στερείται ακριβώς ενός σχήματος Ασφάλειας και Συνεργασίας που να τη συνδέει άρρηκτα με την Ευρώπη. Πρόκειται άραγε για μια νεωτεριστική προσέγγιση; Πρόκειται για μια καινοτόμο σκέψη; Η απάντησή μου είναι όχι. Ή μάλλον δεν είναι εντελώς και στην ολοκληρότητά της καινούργια.

Λείπει ένα πλαίσιο, μια δεσμευτική διαδικασία όρων, προϋποθέσεων και παραμέτρων που θα μπορούσαν να οριοθετήσουν ένα νέο πλαίσιο πολιτικής, πολιτιστικής και οικονομικής συνεργασίας. Ταυτόχρονα δε και ασφάλειας. Θα ισχύει η αρχή των δεσμεύσεων και υποχρεώσεων του τύπου «Όλοι έναντι –και όχι εναντίον– όλων», «όλοι έναντι ενός» και «ένας έναντι όλων». Αυτό που βλέπω είναι, σε βάθος κάποιου χρόνου βέβαια, ένα μίγμα μιας βεστφαλικού τύπου ισορροπίας σε συνδυασμό με τις Αρχές του ΟΗΕ.

Πρόνοια για τη Μεσόγειο

Χάρις στην διορατικότητα συγκεκριμένων ηγετών της εποχής εκείνης, όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ο Ζόσιπ Τίτο, ο Ντον Μίντοφ (Μάλτα) και ο Αυστριακός Καγκελάριος Μπρούνο Κράισκι, η τελική πράξη του Ελσίνκι περιελάμβανε ένα ειδικό κεφάλαιο με τίτλο «Ζητήματα αφορώντα στην Ασφάλεια και Συνεργασία στην Μεσόγειο» (Questions relating to Security and Co-operation in the Mediterranean).

Η τελική πράξη του Ελσίνκι υπογράμμιζε ότι «τα συμμετέχοντα κράτη είναι πεπεισμένα ότι η ασφάλεια της Ευρώπης πρέπει να ιδωθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της παγκόσμιας ασφάλειας και συνδέεται στενά με την ασφάλεια στην περιοχή της Μεσογείου στο σύνολό της (closely linked with security in the Mediterranean area as a whole) και συνεπώς ότι η διαδικασία βελτίωσης της ασφάλειας δεν θα πρέπει να περιοριστεί στην Ευρώπη, αλλά θα πρέπει να επεκταθεί και σε άλλες περιοχές του κόσμου και ειδικότερα στην περιοχή της Μεσογείου».

Στο ειδικό αυτό κεφάλαιο είχαν περιληφθεί επίσης πρόνοιες για την σημασία της ανάπτυξης σχέσεων καλής γειτονίας με τα Κράτη της Μεσογείου σύμφωνα με τις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Να σημειώσω ότι, κατά την διάρκεια των εργασιών της προπαρασκευαστικής φάσης της Τελικής Πράξης της ΔΑΣΕ (Ελσίνκι), προσκλήθηκαν και έλαβαν μέρος, υποβάλλοντας συγκεκριμένες προτάσεις η Αλγερία, το Μαρόκο, η Τυνησία, η Αίγυπτος, το Ισραήλ και η Ιορδανία.

Με σημερινά δεδομένα, το μόνο βέβαιο είναι ότι ο κατάλογος δεν είναι πλήρης. Ποιοι λείπουν; Δεκαεπτά ανεξάρτητες χώρες κράτη-μέλη του ΟΗΕ και βέβαια η Παλαιστινιακή Αρχή. Οι Δεκαοκτώ είναι: Ιράν, Ιράκ, Συρία, Λίβανος, Κουβέιτ, Μπαχρέιν, Κατάρ, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ομάν, Υεμένη, Σαουδική Αραβία, Σουδάν –δεκαοκτώ αν θεωρηθεί ότι θα πρέπει να μετάσχει και το Νότιο Σουδάν–, Ερυθραία, Τζιμπουτί, Αιθιοπία, Σομαλία και Λιβύη.

Επέκταση του ΟΑΣΕ στη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική

Είναι μια φιλόδοξη πρόταση. Ευκολότερη στη σύλληψη και δυσκολότερη στην υλοποίηση. Είναι όμως χρήσιμη και αναγκαία. Σε βάθος χρόνου θα γίνει αναπόφευκτη. Ξεκινώ κατ’ αρχάς με την σοφή και προφητική θέση της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι περί της αμεσότητας της ασφάλειας της Ευρώπης με την Μεσόγειο. Την επεκτείνω σ’ ολόκληρη την Μέση Ανατολή. Η πρόταση άρα πρέπει να διατυπωθεί ως εξής:

• Πρώτον, υποστηρίζω την ανάγκη έναρξης μίας Διαδικασίας στην οποία σε πρώτο στάδιο θα κληθούν να μετάσχουν όλα τα κράτη που μετέχουν σήμερα του Οργανισμού Ασφάλειας και Συνεργασίας στην Ευρώπη, των δεκαοκτώ κρατών που ανέφερα, καθώς και της Παλαιστινιακής Αρχής.
• Δεύτερον, θα κληθούν οι μετέχοντες να δεσμευτούν με πρόνοιες ανάλογες και αντίστοιχες των βασικών καταληκτικών κειμένων που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο της Διαδικασίας του ΟΑΣΕ. Πέραν των γενικών αρχών, που άλλωστε διατυπώνονται και στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, θα προβλεφθεί ένα νομικά δεσμευτικό κείμενο Συνθήκης για τον ισόρροπο έλεγχο και την μείωση των Συμβατικών Ενόπλων Δυνάμεων στην Μέση Ανατολή. Κάτι αντίστοιχο δηλαδή της γνωστής ως «Treaty on Conventional Armed Forces in Europe» (υπεγράφη στο Παρίσι τον Νοέμβριο του 1990 από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ και της Συνθήκης της Βαρσοβίας). Το πεδίο εφαρμογής (scope of application) θα αποτελέσει αντικείμενο σκληρής διαπραγμάτευσης.
• Τρίτον, κατά την ολοκλήρωση των εργασιών της νέας αυτής Διαδικασίας που θα περιλαμβάνει και το σύνολο των χωρών της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής, ο ΟΑΣΕ θα μπορούσε να αντικατασταθεί με τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Μέση Ανατολή και Βόρειο Αφρική.

Δυσχερές εγχείρημα

Το εγχείρημα είναι δυσχερές, σε σύγκριση με την αρχική ΔΑΣΕ της δεκαετίας του 1970. Σε αντίθεση με την κατάσταση που επικρατούσε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, δεν υπάρχουν δύο οριοθετημένες πολιτικο-στρατιωτικές συμμαχίες χωρών (ΝΑΤΟ και Συνθήκη Βαρσοβίας) με επικεφαλής δύο τότε υπερδυνάμεις. Από τον Ατλαντικό (Μαρόκο) μέχρι τον Περσικό Κόλπο υπάρχουν τουλάχιστον έξι χώρες με άλλοτε συγκλίνοντα και άλλοτε συγκρουόμενα συμφέροντα. Είναι η Τουρκία, το Ιράν, το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και η Αίγυπτος. Η πολυπολικότητα του συστήματος ισχύος και συμφερόντων πρέπει να αντανακλάται μέσα στο νέο σύστημα περιφερειακής ισορροπίας.

Η θρησκεία σήμερα –αυτό που πολλοί αποκαλούν το πολιτικό Ισλάμ– κατισχύει των κρατικών με στενή έννοια συμφερόντων. Είτε αυτό αφορά στο Σουνιτικό είτε στο Σιιτικό Ισλάμ. Η Ευρώπη, και αυτό που αποκαλούμε Δύση γενικότερα, δεν έχει να προσφέρει κατάλληλη συνταγή για να αντικρούσει αυτό το φαινόμενο.

Όπως τουλάχιστον είναι σήμερα η κατάσταση, έχω δυσκολία να αντιληφθώ με ποια επιχειρήματα θα μπορούσε να πεισθεί η βασιλική οικογένεια του Ριάντ να ελέγξει τον Ουαχαμπισμό και να περιορίσει την συμμετοχή του στο μέρισμα αξιών ισχύος της Σαουδικής Αραβίας. Μέχρι στιγμής τουλάχιστον, παρά τις κάποιες ενδείξεις υποχώρησης ή περιορισμού του φανατισμού, ανάλογη δυσκολία αντιμετωπίζουμε και στην Τεχεράνη σε σχέση με τον Σιιτισμό.

Ακόμα και στην Τουρκία, μου είναι προσωπικά δύσκολο να προβλέψω κατά πόσο η επιστροφή στον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους θα ήταν επιθυμητή και εφικτή στην μετά Ερντογάν εποχή. Αν δηλαδή θεωρήσουμε ότι είναι πλέον εφικτή η δημοκρατική εναλλαγή στην εξουσία κομμάτων με διαφορετική θέση από το ΑΚΡ (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης). Όσο περνάνε τα χρόνια, τόσο δυσκολότερο φαίνεται. Οποιαδήποτε πρόβλεψη την στιγμή αυτή, με τα δεδομένα που έχουμε, είναι δυσχερής και μάλλον αυθαίρετη.

Στο τραπέζι και η Κίνα

Στο πλαίσιο αυτό ενδιαφέρον θα έχει να δούμε πώς θα αντιμετωπίσουν οι Πυλώνες και Θεματοφύλακες του Ισλάμ την συμμετοχή στην διαδικασία που περιγράφω και προτείνω της Αγίας Έδρας (Βατικανό), το οποίο είναι επίσης μέλος του ΟΗΕ.

Η «Αραβική Άνοιξη» σηματοδοτεί και το τέλος μιας εποχής 60 περίπου χρόνων, αυτής του λεγόμενου Αραβικού Εθνικισμού. Τουλάχιστον, όπως τον ενσάρκωσε ο Νάσερ. Άρα, η πολυπολικότητα του συστήματος και των ισορροπιών, στις οποίες αναφέρθηκα ήδη, δεν περιορίζεται μόνο στους πέντε κύριους περιφερειακούς παίκτες. Επεκτείνεται σχεδόν σε όλους.

Το προτεινόμενο σχήμα της νέας αυτής Διαδικασίας θα ήταν ατελές χωρίς την συμμετοχή της Κίνας. Τόσο με την ιδιότητα του Μόνιμου Μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας, όσο και με τη χρησιμότητά της ως αποδεκτού και αναγνωρισμένου από όλα τα εμπλεκόμενα στις συγκρούσεις μέρη, ως «Εντίμου Μεσολαβητή».

Η Κίνα, με την πολιτική των ίσων αποστάσεων και ίσων προσεγγίσεων, είναι, πιθανώς, η μόνη παγκόσμια δύναμη που έχει την δυνατότητα να ομιλεί και να συναλλάσσεται με όλες εκείνες τις δυνάμεις που αποτελούν μέρος του προβλήματος.  Η στάση του Πεκίνου δεν υπαγορεύεται από κάποια τυφλή προσήλωση στο εγχειρίδιο της καλής διπλωματίας. Υπαγορεύεται αποκλειστικά από τα κινεζικά παγκόσμια οικονομικά συμφέροντα. Αυτά, όμως, συμπίπτουν σε σημαντικό βαθμό με τα οικονομικά, ενεργειακά και χρηματοδοτικά συμφέροντα του συνόλου σχεδόν των χωρών που οριοθετούν την περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής.

Άρα, θεωρώ σημαντική τη συμμετοχή της Κίνας στο σχήμα της «Συνεργατικής Ασφάλειας» της Ευρώπης με τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Αυτό μπορεί να γίνει με την προσαρμογή και τη μεταβολή των όρων εντολής και του πεδίου εφαρμογής της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι και των θεμελιωδών κειμένων που υιοθετήθηκαν έκτοτε.