Από την PLO στη Χαμάς – Αραβικός εθνικισμός και ισλαμική ταυτότητα

Η πολιτική παρακμή της PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης) επί των ημερών του προέδρου της Παλαιστινιακής Αρχής Μαχμούτ Αμπάς –ως αποτέλεσμα της υποχωρητικής στάσης έναντι του Ισραήλ, αλλά και της εκτεταμένης διαφθοράς– άνοιξε τον δρόμο για την ανάδυση της Χαμάς. Όπως είναι γνωστό, η Χαμάς κέρδισε τις ελεύθερες εκλογές στις παλαιστινιακές περιοχές, αλλά μετά από εμφύλιες συγκρούσεις η εξουσία της περιορίστηκε στη Λωρίδα της Γάζας.

Η ανάδυση της Χαμάς μπορεί να έχει τις αιτίες της στον παλαιστινιακό χώρο, αλλά εγγράφεται σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο. Είναι χρήσιμο, λοιπόν, να πάμε πίσω στο χρόνο. Στα αραβικά κράτη που προέκυψαν από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και από την κατάλυση της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, η έννοια της εθνικής ταυτότητας ήταν ανύπαρκτη. Στη συνείδηση των ανθρώπων κυριαρχούσαν δύο βασικές ταυτότητες: Η πρώτη ήταν η παραδοσιακή στενή ταυτότητα της φυλής. Η δεύτερη ήταν η ταυτότητα του μουσουλμάνου.

Για το Ισλάμ δεν υπάρχει έθνος. Οι άνθρωποι ταξινομούνται σε πιστούς και απίστους. Η πίστη είναι το μοναδικό κριτήριο για να ανήκει κάποιος στην κοινότητα των μουσουλμάνων (Ούμα), η οποία είναι αντιληπτή από τους ίδιους τους μουσουλμάνους σαν ένα είδος υπερεθνικού “έθνους”. Ας σημειωθεί ότι το Ισλάμ δεν είναι μόνο θρησκευτικό δόγμα. Είναι και σύστημα δικαίου και αυστηρός τρόπος ζωής. Τόσο η φυλετική όσο και η ισλαμική ταυτότητα ουσιαστικά αντιστρατεύονταν τη δημιουργία και κυρίως την εδραίωση εθνικής ταυτότητας στις αραβικές χώρες. Με την αποαποικιοποίηση και τη δημιουργία των αραβικών κρατών η ιδιότητα Αιγύπτιος, Ιρακινός, Σύρος κλπ. ήταν κυρίως μία νομική ιδιότητα, η οποία επικάλυψε τις δύο προαναφερθείσες παραδοσιακές ταυτότητες, χωρίς, όμως, να τις εξαφανίσει.

Ο αραβικός εθνικισμός

Τα πράγματα φάνηκαν να αλλάζουν όταν κυριάρχησε το μεταπολεμικό κύμα του αραβικού εθνικισμού, το οποίο αναπτύχθηκε σε αντίθεση με την αποικιοκρατία και την εξάρτηση από τις δυτικές μεγάλες δυνάμεις. Αυτό το κύμα, που άσκησε καθοριστική επιρροή στους στρατιωτικούς και στην τοπική διανόηση, γέννησε τα νασερικού τύπου καθεστώτα. Στην Αίγυπτο ο Νάσερ. Στο Ιράκ και στη Συρία το κόμμα Μπάαθ. Στην Αλγερία το αριστερόστροφο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, το οποίο ηγήθηκε της επανάστασης εναντίον των Γάλλων αποικιοκρατών. Στη Λιβύη ο Καντάφι. Κοινός παρονομαστής όλων αυτών των καθεστώτων ήταν ο νεωτερικός-κοσμικός χαρακτήρας τους και η συνακόλουθη προσπάθειά τους να μετατρέψουν τις –σχεδιασμένες από τους αποικιοκράτες– τεχνητές χώρες σε εθνικά κράτη.

Ο σταδιακός εκφυλισμός αυτών των καθεστώτων, η εγγενής τάση τους προς τον αυταρχισμό, η διολίσθησή τους στη διαφθορά και η –από ένα χρονικό σημείο και πέρα– εξόφθαλμη ανικανότητά τους να επιλύσουν χρόνια προβλήματα ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης επέτρεψαν την παλινδρόμηση ειδικά των πληβειακών στρωμάτων προς το πολιτικό Ισλάμ. Τα φονταμενταλιστικά ισλαμικά κινήματα, όπως η Μουσουλμανική Αδελφότητα και οι παραφυάδες της, βρήκαν νέα ακροατήρια. Λόγω της σκληρής καταστολής, αυτά τα κινήματα δεν κατάφεραν να ανατρέψουν τα αυταρχικά κοσμικά καθεστώτα, αλλά υπέσκαψαν τη βάση στήριξής τους. Μόνη εξαίρεση η ισλαμική επανάσταση με ηγέτη τον αγιατολάχ Χομεϊνί στο μη αραβικό σιιτικό Ιράν (1979). Ας σημειωθεί ότι το Ιράν είναι η μοναδική χώρα στην περιοχή που –κυρίως λόγω ιστορίας– χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό εθνικής συνοχής.

Η δυναμική ρεβάνς της ισλαμικής ταυτότητας είχε ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα και την αναζωπύρωση της αντίθεσης σουνιτών-σιιτών, η οποία, την περίοδο που κυριαρχούσε το κύμα του αραβικού εθνικισμού, είχε επικαλυφθεί και αμβλυνθεί. Αυτό είχε συγκεκριμένες συνέπειες. Ο Σαντάμ Χουσεΐν αναρριχήθηκε στην εξουσία στο –κατά πλειονότητα σιιτικό– Ιράκ όχι με την ιδιότητα του σουνίτη, αλλά ως ανώτατο στέλεχος του κυβερνώντος κοσμικού κόμματος Μπάαθ. Το ίδιο ισχύει και για τον αλαουίτη (συγγενική εκδοχή των σιιτών) πατέρα Άσαντ στην –κατά πλειονότητα (70%) σουνιτική– Συρία.

Οι παραδοσιακές ταυτότητες

Όταν, όμως, το κύμα του αραβικού εθνικισμού υποχώρησε, επανήλθαν σε πρώτο πλάνο οι παραδοσιακές ταυτότητες. Όταν η εξουσία έπαψε να στηρίζεται σε ενοποιητική ιδεολογική βάση, το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν βρέθηκε να στηρίζεται κοινωνικά στη σουνιτική μειονότητα και στους πραιτοριανούς του. Το ίδιο ισχύει και για το καθεστώς του Άσαντ, που υποστηρίχθηκε και από τους χριστιανούς, οι οποίο το προτιμούσαν λόγω του κοσμικού χαρακτήρα του. Ένα μεγάλο ποσοστό των αξιωματούχων και του πατρός και του υιού Μπασάρ Αλ Άσαντ προέρχεται από τη βορειοδυτική Συρία, όπου κατά κανόνα κατοικούν αλαουίτες.

Στον χώρο των Παλαιστινίων, η κοσμική και αριστερόστροφη ιδεολογία ήταν ενταγμένη στο πλαίσιο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων του Τρίτου Κόσμου. Η αποτυχία της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης να κάμψει την αντίδραση του Ισραήλ και να ιδρύσει παλαιστινιακό κράτος την έθεσε –όπως προανέφερα– σε τροχιά πολιτικής παρακμής. Όπως συνέβη και αλλού στον Αραβικό Κόσμο, το κενό κάλυψε το πολιτικό Ισλάμ. Η Χαμάς είναι ιδεολογικά η παλαιστινιακή εκδοχή των Αδελφών Μουσουλμάνων, αν και το εθνικοαπελευθερωτικό στοιχείο καθόρισε αναπόφευκτα την πολιτική της. Είναι αυτό ακριβώς που την καθιστά διφυή.

Ως εξ αυτού, η Χαμάς δεν απευθύνεται μόνο στους Άραβες, απευθύνεται στους απανταχού μουσουλμάνους, προωθώντας το Παλαιστινιακό όχι ως στενά εθνικοαπελευθερωτικό πρόβλημα, αλλά και εντάσσοντάς το στην παραδοσιακή αντίθεση Δύσης-Ισλάμ με σκοπό να του προσδώσει ευρύτερη ιδεολογική και γεωπολιτική διάσταση. Μία ματιά στον τρόπο που έχει αντιδράσει όλες αυτές τις ημέρες η διεθνής κοινότητα, επιβεβαιώνει ότι σ’ ένα βαθμό το έχει καταφέρει. Αν και η κρίση άρχισε με την αποτρόπαιη επίθεση της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ, οι μετέπειτα μαζικοί και φονικοί ισραηλινοί βομβαρδισμοί έχουν μεταστρέψει το κλίμα.

Οι χώρες του “παγκόσμιου Νότου” περισσότερο ή λιγότερο έχουν ταχθεί υπέρ των Παλαιστινίων. Αντιθέτως, οι δυτικές κυβερνήσεις –σε μεγάλο βαθμό και τα δυτικά Μίντια– υποστηρίζουν αναφανδόν το Ισραήλ. Με άλλα λόγια, βλέπουμε να επιβεβαιώνεται με κάποιες διαφοροποιήσεις η διαιρετική τομή που είχε προκαλέσει ο πόλεμος στην Ουκρανία. Το που θα οδηγήσει ο πόλεμος στη Γάζα θα το δούμε το επόμενο διάστημα. Το μόνο σίγουρο είναι πως, έστω και με αυτόν τον τρόπο, το Παλαιστινιακό από τα αζήτητα της διεθνούς πολιτικής έχει επανέλθει δυναμικά στο κέντρο της. Μπορεί η κυβέρνηση Νετανιάχου και οι σκληροπυρηνικοί στο Ισραήλ να θεωρούν ότι η Χαμάς είναι ο ιδανικός εχθρός για να αποτραπεί η δημιουργία παλαιστινιακού κράτους, αλλά η νέα δυναμική υπό προϋποθέσεις ενδέχεται να σπάσει αυτό το στερεότυπο.