Αρκτική: Το αναδυόμενο μέτωπο στην διεθνή σκακιέρα

Μπορούμε να αντιληφθούμε την φυσική γεωγραφία ως την πλατφόρμα ενός παιχνιδιού σκάκι που καθορίζει πρωταρχικά τους περιορισμούς και τους βαθμούς ελευθερίας άσκησης της ανθρώπινης πολιτικής και οικονομίας. Τα φυσικά εμπόδια –π.χ. τα όρη, οι θάλασσες, οι ακραίες κλιματικές συνθήκες– συνιστούν τους περιορισμούς αυτής της πλατφόρμας στις τρεις διαστάσεις.

Η ανθρώπινη δράση επιδιώκει με τα τεχνουργήματά της είτε να ξεπεράσει ή να αμβλύνει αυτούς τους περιορισμούς. Σήμερα, από έναν συνδυασμό γεωφυσικών διεργασιών κι ανθρωπογενών τεχνολογικών επιτευγμάτων, προκύπτουν οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες για την συμπερίληψη της Αρκτικής στην διεθνή σκακιέρα. Η μεγάλης κλίμακας πρόσβαση στην Αρκτική θα επιφέρει θεμελιώδεις αναδιατάξεις στην γεωπολιτική θεωρία και στην πράξη.

Οι θεωρίες των Spykman και Mackinder αποτύπωναν την Αρκτική ως “Παγωμένη Θάλασσα”, ένα ανυπέρβλητο φυσικό όριο που οριοθετούσε την άσκηση ισχύος των δρώντων κάτω από τον 66ο Παράλληλο. Με το ξεκλείδωμα αυτής της περιοχής εισέρχονται νέοι βαθμοί ελευθερίας στην σκακιέρα που ήδη πολλοί δρώντες σπεύδουν να αξιοποιήσουν. Ο Αρκτικός Κύκλος οριοθετεί την περιοχή πάνω από τον 66ο παράλληλο. Σε αντίθεση με την Ανταρκτική δεν είναι ήπειρος, καθώς το πολικό μέρος του είναι απλώς ένα τεράστιο επιπλέων κομμάτι πάγου πάνω από τον γεωγραφικό και τον μαγνητικό βόρειο πόλο.

Σύμφωνα με την Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS 10/12/1982), πέντε χώρες διεκδικούν μέρη της Αρκτικής: Οι ΗΠΑ, Ρωσία, Καναδάς, Νορβηγία και Δανία (μέσω της Γροινλανδίας). Κάθε χώρα διεκδικεί για λογαριασμό της την δυνητική Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) που προκύπτει από την Υφαλοκρηπίδα Lomonosov, η οποία εκτείνεται από την βόρεια ακτή των Νήσων Ellesmere της Γροινλανδίας μέχρι τις Νέες Σιβηρικές Νήσους στις ρωσικές ακτές. Σε συνδυασμό με την διεκδίκηση των δευτερευουσών υφαλοκρηπίδων Alpha και Mendeleev, η Ρωσία διεκδικεί σχεδόν όλον το Βόρειο Πόλο, συναντώντας σφοδρή αντίσταση από την Δανία και τον Καναδά.

Διενέξεις για την υφαλοκρηπίδα

Αντίστοιχα, Ρωσία και Νορβηγία έχουν διένεξη επί της υφαλοκρηπίδας Gakkel που οι Νορβηγοί θεωρούν ότι προκύπτει από τις Νήσους Svallbard. Με ισχύουσα συνθήκη του 1925, οι νήσοι αναγνωρίζονται ως μέρος της Νορβηγίας. Ωστόσο, η κυριαρχία της περιορίζεται σημαντικά σύμφωνα με άρθρα που ειδικά για την περίπτωση των Svallbard παρέχουν ίσα δικαιώματα σε όλα τα μέρη εντός των χωρικών υδάτων τους (12 ναυτικά μίλια), όχι όμως εντός της θεωρούμενης ΑΟΖ τους (200 ναυτικά μίλια) που διεκδικεί η Νορβηγία με την υποστήριξη της Σουηδίας, της Φινλανδίας, του Καναδά και της Δανίας.

Παράλληλα, λόγω φυσικών μεταβολών που αυξάνουν την διάρκεια υποχώρησης της παγοκάλυψης σε δύο μήνες το έτος –η οποία με την χρήση παγοθραυστικών μπορεί να παραταθεί και στους τέσσερεις μήνες– δημιουργούνται δύο μεγάλα θαλάσσια περάσματα από τον Βερίγγειο Πορθμό. Το πρώτο είναι το Νότιο-Ανατολικό (ΝΑ) πέρασμα κατά μήκος των ρωσικών ακτών μέχρι την Θάλασσα του Barents και την Βόρεια Θάλασσα, το οποίο είναι συντομότερο κατά 13 ημέρες από την δίοδο του Suez.

Το Νοτιο-Ανατολικό πέρασμα ευνοείται και γεωφυσικά, καθώς λόγω της κλίσης του άξονα της Γης η παγοκάλυψη είναι λεπτότερη, κάνοντας λιγότερο αναγκαία την χρήση παγοθραυστικών που αποδεσμεύονται για να επιχειρήσουν βορειότερα. Για την συγκεκριμένη δίοδο, μέχρι το 2016 είχαν αδειοδοτηθεί 100 εμπορικά πλοία. Ωστόσο, μετά την επιβολή οικονομικών κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας, η κίνηση μειώθηκε στα μόλις 20 πλοία. Η άλλη επιλογή είναι το Νότιο-Δυτικό (ΝΔ) πέρασμα μέσω του Καναδά, ο οποίος θεωρεί το βόρειο νησιωτικό του πλέγμα ως “Εσωτερικά Ύδατα”. Ωστόσο, ΗΠΑ, Ρωσία και Δανία αμφισβητούν την κυριαρχία του Καναδά, θεωρώντας τα “Διεθνή Ύδατα”.

Στρατιωτικοποίηση στην Αρκτική

Προς το παρόν, η Ρωσία διατηρεί στην Αρκτική το προβάδισμα έναντι των ανταγωνιστών της σε όλα τα επίπεδα, ερευνητικό, οικονομικό, τεχνολογικό και στρατιωτικό. Αρχικά, επαναλειτούργησε 18 παλαιές σοβιετικές αρκτικές βάσεις, ενώ ίδρυσε ειδική αρκτική στρατιωτική σχολή εφήβων στον ναύσταθμο του Murmansk, στελεχωμένη με 6.000 άτομα. Παράλληλα, διεξάγει ασκήσεις στις οποίες κινητοποιούνται μέχρι και 155.000 στρατιώτες απ’ όλα τα σώματα.

Τέλος, το 60% ολόκληρου του ρωσικού στόλου συγκεντρώνεται σε δύο ναυστάθμους του Αρκτικού Κύκλου, στο Murmansk και στην Novaya Zemlya. Ο δεύτερος ναύσταθμος επιλέχθηκε στρατηγικά, καθώς ο στόλος του Murmansk που μπορεί να επιχειρήσει στην Αρκτική βρίσκεται εντός του βεληνεκούς του ΝΑΤΟ από τις ακτές της Νορβηγίας, κάτι που αποφεύγει ο στόλος της Novaya Zemlya.

Η πιο εντυπωσιακή πτυχή της ρωσικής κινητικότητας στον Αρκτικό Κύκλο είναι ο υπέρ-σύγχρονος στόλος των πυρηνοκίνητων παγοθραυστικών κατηγορίας Arktika. Η Ρωσία με ίδια κεφάλαια, 3,6 δισ. δολαρίων, χρηματοδότησε μέσω της Rosatomflot το “Πρόγραμμα 22220” για την ναυπήγηση ενός θηριώδους στόλου έξι οπλισμένων πυρηνοκίνητων παγοθραυστικών που μπορούν να επιχειρούν με πλήρη αυτονομία ενός έτους δίχως ανεφοδιασμό, καθώς κι ενός πυρηνοκίνητου εμπορικού.

Τα έξι παγοθραυστικά αποτελούν μέρος του στόλου του Murmansk. Παράλληλα, η Ρωσία διαθέτει άλλα 36 συμβατικά παγοθραυστικά, την στιγμή που οι ΗΠΑ διαθέτουν μόνον έξι συμβατικά, εκ των οποίων το ένα έχει φθάσει στην λήξη της λειτουργικής ζωής του και κανένα πυρηνοκίνητο. Δεδομένου ότι η κατασκευή ενός πυρηνοκίνητου παγοθραυστικού χρειάζεται 10 έτη, είναι προφανές πως οι ΗΠΑ βρίσκονται αρκετά πίσω στον συγκεκριμένο τομέα, ώστε να χρειάζεται να καλύψουν αυτήν την απόσταση με εναλλακτικούς τρόπους και συμμαχίες.

Οι κινεζικές διεκδικήσεις

Από το 2013 όπου αναδείχθηκε η σημασία της αρκτικής πολιτικής για τις ΗΠΑ, δεδομένης της προτεραιότητας στον περιορισμό της επέκτασης της Κίνας, υπήρξε σοβαρός διχασμός για το αν θα έπρεπε να αυξηθεί η παρουσία τους στον Αρκτικό Κύκλο. Αυτό υπήρξε σοβαρή τροχοπέδη για την καινοτομία στους εξοπλισμούς ψυχρών κλιμάτων. Ωστόσο με μια πρόσφατη έκθεση του Υπουργείου Αμύνης προς το Κογκρέσο (Ιούνιος 2019), έγινε αντιληπτό ότι η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης παρουσίας (επιστημονικής, στρατιωτικής, οικονομικής) στην Αρκτική είναι αναπόφευκτη.

Παράλληλα, η Κίνα διεκδικεί ισχυρή παρουσία στην Αρκτική, εισάγοντας από το 2018 τον νεολογισμό “Χώρα Πλησίον της Αρκτικής” (Near-Arctic State) στην Λευκή Βίβλο της που αφορά στο σχέδιο ανάπτυξης του “Πολικού Δρόμου του Μεταξιού” (Polar Silk Road). Έτσι, αυτό-προσδιορίζεται ως δύναμη που πρέπει να έχει παρουσία στην Αρκτική, αντιλαμβανόμενη παράλληλα ότι με την ταυτόχρονη ενεργοποίηση της AUKUS και την αρκτική κατίσχυση της Ρωσίας, κινδυνεύει να περιοριστεί στρατιωτικά και οικονομικά στην στενή ζώνη μεταξύ Ισημερινού κι 60ου Παράλληλου.

Περαιτέρω, η Κίνα ναυπηγεί επίσης δύο πυρηνοκίνητα παγοθραυστικά, όντας η δεύτερη χώρα που θα διαθέτει τέτοια τεχνολογία. Ένα είναι βέβαιο. Ο συνδυασμός του γεωφυσικού ξεκλειδώματος της Αρκτικής και των καινοτομιών στην ναυτική τεχνολογία που λαμβάνουν αυτήν την στιγμή χώρα, πρόκειται να επαναπροσδιορίσει το περιεχόμενο του όρου “Ναυτική Δύναμη”.