ΕΕ και Ελλάδα στις συμπληγάδες των παγκόσμιων ανατροπών

Η βασιζόμενη σε κανόνες πολυμερής συνεργασία εκτοπίζεται από ένα, κατ’ αρχήν, τρίπολο γεωπολιτικής ισχύος ΗΠΑ-Ρωσίας-Κίνας, ενώ το παγκόσμιο οικονομικό βάρος έχει ήδη μετατοπισθεί προς τον Ινδο-Ειρηνικό. Εν μέσω (μεγα-)απειλών, αβεβαιοτήτων και προσώρας άγνωστης μετάβασης σε νέα – μάλλον σύνθετα και ρευστά – υποδείγματα διεθνών σχέσεων, δοκιμάζεται ευλόγως και το ευρωπαϊκό σύστημα συνεργασίας, με έκδηλη την αμηχανία τόσο της ΕΕ όσο και των κρατών-μελών της να διαγνώσουν τις νέες πραγματικότητες και να ανασχεδιάσουν τις στρατηγικές τους επιλογές.

Οι παλινδρομήσεις γύρω από τους ανακοινωθέντες πρωτόγνωρους – τουλάχιστον μετά τη δεκαετία ΄30 – δασμούς και τη διαχείριση του Ουκρανικού από τον πρόεδρο Τραμπ, συμπυκνώνουν και σηματοδοτούν τις τάσεις ενός ταχέως μεταβαλλόμενου παγκοσμίου περιβάλλοντος.

Ο οικονομικός (νεο)προστατευτισμός προσλαμβάνει επιθετικές διαστάσεις με την επιβολή δασμών σχεδόν σε όλους τους εμπορικούς εταίρους των ΗΠΑ, ανατρέποντας τα κυρίαρχα συστήματα ανοικτών αγορών και εφοδιαστικών αλυσίδων, των οποίων οι ίδιες είχαν ηγηθεί. Εμφανής στρατηγικός στόχος είναι η διά της αναδιάρθρωσης των εμπορικών καθεστώτων ανακατανομή της παγκόσμιας οικονομικής ισχύος υπέρ των ΗΠΑ.

Τούτο έχει επιχειρηθεί με έναν ανορθόδοξο προσδιορισμό δασμολογίου αναλόγως του αμερικανικού εμπορικού ελλείμματος με κάθε τρίτη χώρα, ώστε να αντιμετωπισθεί το δίδυμο εμπορικό και δημοσιονομικό πρόβλημα της χώρας με το υπέρογκο χρέος (36 τρις δολάρια, 124% ΑΕΠ) και, παράλληλα, να ενισχυθεί η εγχώρια παραγωγή μέσω και του προσδοκώμενου επαναπατρισμού αμερικανικών επιχειρήσεων.

Εμπορικός πόλεμος και νομισματική αντιπαράθεση

Η εκτίμηση ήταν ότι οι συνεπαγόμενες πληθωριστικές πιέσεις και στασιμότητα της αμερικανικής οικονομίας θα έχουν παροδικό χαρακτήρα, κυρίως λόγω του δυναμισμού των hightech εταιριών και της διατήρησης της πρωτοκαθεδρίας του δολαρίου, ως διεθνές αποθεματικό νόμισμα, παρά την αναμενόμενη υποτίμησή του. Προσπερνώνται, έτσι, αξιόπιστες προειδοποιήσεις περί συνολικών αρνητικών επιπτώσεων στην παγκόσμια οικονομία, συμπεριλαμβανομένης της αμερικανικής, έως και πιθανής νέας Μεγάλης Ύφεσης.

Τα αποτελέσματα της δασμολογικής πολιτικής Τραμπ θα εξαρτηθούν ασφαλώς από το μέτρο υλοποίησης του κλιμακούμενου και αποκλιμακούμενου ύψους δασμών σε συνάρτηση με τις αντιδράσεις εμπορικών εταίρων και λοιπών διεθνών δρώντων. Ήδη, μόνο με την εφαρμογή καθολικών δασμών 10% στα εισαγόμενα προϊόντα (25% κλαδικών σε αλουμίνιο, χάλυβα και αυτοκίνητα) και παρά την αναστολή των υψηλότατων πρόσθετων δασμών για 90 ημέρες (έως 14 Ιουλίου τ.έ.), η αμερικανική οικονομία έχει βρεθεί μπροστά στο φάσμα της ύφεσης, ενώ ο πρωτίστως στοχοποιημένος στρατηγικός αντίπαλος των ΗΠΑ, η ιδιαίτερα ανθεκτική Κίνα έχει απαντήσει με ανάλογου ύψους ανταποδοτικούς δασμούς (125% vs 145%)και άλλα συναφή αντίμετρα (όπως περιορισμούς στις εξαγωγές σπάνιων πρώτων υλών, απαραίτητων για την αμερικανική οικονομία).

Η αναδειχθείσα οικονομική, τεχνολογική και στρατιωτική ισχύς της Κίνας, η σύγκλιση Κίνας-Ρωσίας, το πλέγμα οικονομικής αλληλεξάρτησης της Κίνας με τις ΗΠΑ (διατήρηση του ¼ του εξωτερικού χρέους της δεύτερης από την πρώτη), αλλά και η αμέσως έντονη αντίδραση των χρηματαγορών αμέσως με την ανακοίνωση των δασμών Τραμπ (απώλειες στα διεθνή χρηματιστήρια, ξεπούλημα αμερικανικών ομολόγων…, που επιφέρουν πλήγμα στην αξιοπιστία της αμερικανικής οικονομίας και του δολαρίου), έχουν οδηγήσει τον Αμερικανό Πρόεδρο σε αναδίπλωση ως προς το τελικό ύψος δασμών.

Η τακτική των παλινωδιών Τραμπ ερμηνεύεται μάλλον ως δοκιμασία των ορίων των εταίρων, ήτοι ως διαπραγματευτικό όπλο για σύναψη νέων συμφωνιών παρά ως εμμονή σε μια εμπορική με νομισματικές προεκτάσεις αναμέτρηση. Αυτό αποδεικνύεται με τις μόλις επιτευχθείσες συμφωνίες των ΗΠΑ με το Ηνωμένο Βασίλειο, βάσει του καθολικού δασμολογίου 10%, αλλά και, προπαντός, με την Κίνα, βάσει δασμολογίου 30% (και 10% από κινεζικής πλευράς) και μηνιαίας αναστολής πρόσθετων δασμών και λοιπών αντιμέτρων.

ΕΕ και Τραμπ

Από πλευράς της, η ΕΕ κερδίζει χρόνο, με την αναβολή των 90 ημερών, ώστε να επιδιώξει μία win-win διαπραγμάτευση και να αποφύγει μια καταστροφική εμπορική αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ. Παρά ταύτα, για την αντιμετώπιση του αμερικανικού προστατευτισμού, η ΕΕ έχει επεξεργαστεί δέσμη ανταποδοτικών μέτρων, αν και είναι αβέβαιο κατά πόσο θα μπορούσε -ως ενιαίο σύνολο- να την επιβάλει.

Σε κάθε περίπτωση, η ΕΕ αξιολογεί θετικά τις εμπορικές της δυνατότητες διαθέτοντας την απαιτούμενη εξωστρέφεια (εξωτερικές συναλλαγές 29% ΑΕΠ vs 19% των ΗΠΑ και εμπορικές σχέσεις με 76 χώρες vs 20), η οποία θα διευκόλυνε την επέκταση της οικονομικής της συνεργασίας με τον ευρύτερο Παγκόσμιο Νότο, αλλά και ειδικότερα την Κίνα, προσβλέποντας ταυτόχρονα στη διατήρηση πολυμερών σχημάτων συνεργασίας.

Μία περισσότερο φιλόδοξη προοπτική για την ΕΕ, θα ήταν η ενίσχυση του ευρώ στις διεθνείς χρηματαγορές, σε περίπτωση σημαντικής υποχώρησης του δολαρίου, χωρίς αυτό να σημαίνει, βεβαίως, και αποδολαριοποίηση των διεθνών συναλλαγών (σύμφωνα με παλαιότερη ιδέα στο πλαίσιο των BRICS).

Απρόβλεπτη διαχείριση του Ουκρανικού

Ανάλογες παρενέργειες, στο ευρύτερο γεωπολιτικό πεδίο, σηματοδοτεί η διαχείριση του Ουκρανικού. Πιστός στις προεκλογικές του υποσχέσεις, ο Αμερικανός Πρόεδρος δραστηριοποιείται υπέρ του τερματισμού των πολέμων, πρωτίστως στην Ουκρανία, αλλά και την Μέση Ανατολή. Ως προς το Ουκρανικό, σε πρώτη φάση, έχει επιχειρήσει απευθείας αμερικανο-ρωσικές συνομιλίες υποβαθμίζοντας, καταρχήν, τη συμμετοχή της ίδιας της Ουκρανίας και της ΕΕ, για την οποία δεν έχει κρύψει τη δυσφορία του, εκδηλώνοντας την προτίμησή του υπέρ διμερών συνεργασιών με τα κράτη-μέλη της.

Έχει αναθεωρήσει τους “κακούς δυτικούς υπολογισμούς” για περιορισμένες οικονομικές και στρατιωτικές αντοχές της Ρωσίας, παρά τις πολλαπλές δυτικές κυρώσεις στην Ρωσία και την εξοπλιστική υποστήριξη της Ουκρανίας, και έχει επιτυγχάνει κάποιες επιμέρους συμφωνίες (αποφυγή χτυπημάτων των εμπολέμων στις εκατέρωθεν ενεργειακές υποδομές, ασφάλεια/ελευθεροπλοΐα στην Μαύρη Θάλασσα). Ωστόσο, διατηρεί τη στρατιωτική βοήθεια των ΗΠΑ στην Ουκρανία, λόγω και αναγκαίας συναίνεσης του Κογκρέσου για ενδεχόμενη άρση της, καθώς και τις κυρώσεις στην Ρωσία, λαμβάνοντας υπόψιν και την κοινή ευρωατλαντική δέσμευση.

Ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Τραμπ δεν οδηγεί σε γρήγορη και πλήρη εκεχειρία, όπως θα επιθυμούσε προκειμένου να ασχοληθεί με τα “σοβαρότερα” του Ινδο-Ειρηνικού και κυρίως με την ανάσχεση της – δυνητικά απομακρυσμένης από την Ρωσία-Κίνας, καθώς ο Πούτιν δεν δείχνει έτοιμος για κάποιο στρατηγικό συμβιβασμό, επιδιώκοντας την προσάρτηση κατειλημμένων εδαφών (κατά παράβαση βεβαίως κάθε έννοιας διεθνούς δικαίου και μη αποδοχής από Ουκρανία και ΕΕ) και την ουδετερότητα του μελλοντικού καθεστώτος της Ουκρανίας, στο μέτρο που ευελπιστεί σε νικηφόρα έκβαση των συνεχιζόμενων εχθροπραξιών.

Προφανώς δεν ευσταθούν εκτιμήσεις περί Εγκάρδιας Συνεννόησης ενός αμερικανο-ρωσικού ιδεολογικού άξονα, ούτε απλοϊκές κρίσεις περί κατευνασμού τύπου Μονάχου 1938, που ενθαρρύνουν τον περαιτέρω αναθεωρητισμό του Πούτιν. Πρόκειται μάλλον για απόπειρες συναλλαγής ή/και αντιπαράθεσης επί σφαιρών επιρροής, ενδεχομένως και ευρύτερης στρατηγικής σημασίας, όπως Αρκτικός Κύκλος, Μέση Ανατολή, πυρηνικά Ιράν και Βόρειας Κορέας.

Πάντως, οι εξελίξεις παρουσιάζονται περισσότερο αντιφατικές και απρόβλεπτες. Στη φαινομενική αδιαλλαξία του Πούτιν, ο Τραμπ επισείει την απειλή απεμπλοκής από το διαμεσολαβητικό του ρόλο, έχοντας στο μεταξύ εξασφαλίσει από τον Ζελένσκι συμφωνία πρόσβασης στις σπάνιες γαίες της Ουκρανίας, η οποία, παρά ταύτα, διατηρεί την κυριαρχία επί των φυσικών της πόρων/έμμεση εγγύηση ασφαλείας της. Τελευταία παλινδρόμηση του Αμερικανού Προέδρου είναι η υποστήριξή του στην πρόταση «προθύμων» ευρωπαίων ηγετών (βλ. παρακάτω) για πλήρη εκεχειρία ενός μηνός ως προϋπόθεση ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων.

Ο Τραμπ ανακατεύει την τράπουλα

Ο εξωτερικός προσανατολισμός των ΗΠΑ, που εμφανίζεται ως άστατος “βολονταρισμός” του Τραμπ χωρίς στρατηγικό βάθος, αντανακλά, πέραν του βαθέος εσωτερικού διχασμού, έναν ιδιότυπο ανταγωνισμό “απομονωτιστών” και “γερακιών” της Διοίκησης, ο οποίος απολήγει προσώρας σε ένα “επιλεκτικό παρεμβατισμό” προς την κατεύθυνση της αναδιάταξης του δυτικού ημισφαιρίου υπό αμερικανική ηγεμονία, όπως και επαναπροσδιορισμού της σχέσης των ΗΠΑ με λοιπούς ανταγωνιστικούς πόλους, προσφερόμενος ως εναλλακτική ανάγνωση του δόγματος Μονρόε.

Η φιλοτέχνιση ενός προφίλ “ειρηνοποιού” Τραμπ έναντι του “εγγυητή” της δυτικής ασφάλειας, προκαλεί ευλόγως ενδοΝΑΤΟικές αναταράξεις, οι σχετικές δε αντιθέσεις ως προς το ουκρανικό περιπλέκουν την ευρωατλαντική σχέση και δυσχεραίνουν τη στοιχειοθέτηση μιας νέας αρχιτεκτονικής ασφάλειας της γηραιάς ηπείρου.