Εγκλήματα πολέμου αναζητούν ενόχους

του Γιώργου Λυκοκάπη  – 

“Ο Σλόμπονταν Πράλγιακ δεν είναι εγκληματίας πολέμου. Απορρίπτω με περιφρόνηση την ετυμηγορία σας”: Αυτά ήταν τα τελευταία λόγια του Κροατοβόσνιου στρατηγού μόλις άκουσε την πολυετή καταδίκη του από το Δικαστήριο της Χάγης. Αυτοκτόνησε, πίνοντας δηλητήριο σε ζωντανή μετάδοση και προκαλώντας παγκόσμιο σοκ. Ήταν υπόδικος για εγκλήματα πολέμου εις βάρος αμάχων μουσουλμάνων κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Βοσνία.

Αν υπάρχει κάτι που εντυπωσιάζει στο βιογραφικό του “στρατηγού” είναι πως δεν προερχόταν από τις τάξεις των ενόπλων δυνάμεων του παραδοσιακά πανίσχυρου γιουγκοσλαβικού στρατού. Υπήρξε παραγωγός της τηλεόρασης, του κινηματογράφου, λέκτορας Φιλοσοφίας και κάτοχος τριών πανεπιστημιακών πτυχίων. Περιέργως, ένας άνθρωπος της κουλτούρας μεταμορφώθηκε σε βίαιο πολέμαρχο τα χρόνια του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας.

Προήχθη με συνοπτικές διαδικασίες στις τάξεις των “ενόπλων δυνάμεων” της Κροατίας όταν ξεκίνησαν οι πρώτες συγκρούσεις των Κροατών με τον γιουγκοσλαβικό στρατό το καλοκαίρι του 1991. Είχε ενεργό εμπλοκή στον εμφύλιο της πολυεθνικής Βοσνίας που ακολούθησε, ο οποίος ήταν μια πολύπλοκη σύγκρουση Σέρβων, Κροατών και μουσουλμάνων. Για τον Τίτο, οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας ήταν μία από τις εθνότητες της ομοσπονδίας.

Κροατικός στρατός

Οι Κροάτες τα πρώτα χρόνια του εμφυλίου πολέμου της Γιουγκοσλαβίας δεν είχαν τακτικό στρατό. Είχαν ένοπλα αποσπάσματα από Κροάτες λιποτάκτες του γιουγκοσλαβικού στρατού, την τοπική τους αστυνομία και παραστρατιωτικές οργανώσεις κροατικών εθνικιστικών ομάδων.

Από τις τάξεις των τελευταίων αναδείχθηκε ο Σλόμπονταν Πράλγιακ, με πολλούς συμπολεμιστές του να μην έχουν το “ευγενές” παρουσιαστικό του. Άνθρωποι του υποκόσμου, λούμπεν στοιχεία και φανατικοί νεοφασίστες ήταν στις τάξεις τους. Ήταν όλοι οι άνθρωποι του αμφιλεγόμενου προέδρου της Κροατίας Φράνιο Τούτζμαν.

Φίλος του Τίτο, παλιός παρτιζάνος στρατηγός, ο Τούτζμαν υπήρξε ιστορικό μέλος του γιουγκοσλαβικού κομμουνιστικού κόμματος. Στη μετακομμουνιστική ανατολική Ευρώπη εξελίχθηκε σε φανατικό Κροάτη εθνικιστή. Στις πρώτες πολυκομματικές εκλογές της Κροατίας, το 1990, το εθνικιστικό του κόμμα θριάμβευσε, καταποντίζοντας τους Κροάτες σοσιαλδημοκράτες (πρώην κομμουνιστές).

Μετά τον Τίτο

Μετά τον θάνατο του Τίτο, υπήρξε αναβίωση των εθνικισμών στη Γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία. Ο ηγέτης των Σέρβων Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε το εθνικιστικό χαρτί για κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή της Σερβίας. Όταν κατάργησε την αυτονομία του Κοσόβου, το 1989, λατρεύτηκε από τους Σέρβους σαν ήρωας. Εμφανίστηκε ως ο “προστάτης” των Σέρβων που είχαν τεθεί στο περιθώριο στη Γιουγκοσλαβία του Κροάτη Τίτο.

Ήταν, όμως, μια μοιραία απόφαση που ενεργοποίησε τα εθνικιστικά αντανακλαστικά στην υπόλοιπη Γιουγκοσλαβία. Αν και προς αυτή την κατεύθυνση είχαν ήδη εργαστεί ποικιλοτρόπως οι Γερμανοί. Η Σλοβενία ξεκίνησε τις διαδικασίες για την αποχώρησή της από την ομοσπονδία, όπως και η Κροατία. Η Σλοβενία τα κατάφερε σχετικά αναίμακτα, αλλά η περίπτωση της Κροατίας ήταν διαφορετική.

Ο Μιλόσεβιτς όμνυε στους αγώνες των Σέρβων εναντίον των Ναζί, σεβόμενος κάποια στοιχεία της τιτοϊκής κληρονομιάς. Ο Τούτζμαν, όμως, πέρασε στο άλλο άκρο. Ο παλιός παρτιζάνος εξέφραζε ανοιχτά τον θαυμασμό του για τους συμμάχους των Γερμανών ναζί, τους αιμοσταγείς Κροάτες Ουστάσι.

Ήταν το φασιστικό κίνημα που, υπό τον Άντε Πάβελιτς, είχε κυβερνήσει το “ανεξάρτητο” κράτος της Κροατίας. Ένα κράτος-μαριονέτα των ναζί, που είχε προβεί σε μαζικές δολοφονίες Σέρβων, Εβραίων και τσιγγάνων. Στην μετατιτοϊκή Γιουγκοσλαβία, ο κροατικός εθνικισμός είχε πολλά απεχθή μεσοπολεμικά χαρακτηριστικά, σε αντίθεση με τον σλοβενικό, που ήταν μετριοπαθής.

Επίσης, ενώ η Σλοβενία ήταν εθνικά ομοιογενής, στην Κροατία υπήρχε μια ισχυρή σερβική μειονότητα που αντιστοιχούσε στο 20% του πληθυσμού. Ο σερβικός πληθυσμός ήταν συγκεντρωμένος στην ανατολική Σλαβονία (γνωστή ως Κράινα). Φοβούμενοι τις διώξεις από το καθεστώς Τούτζμαν, οι Σέρβοι της Κροατίας επεδίωξαν την ένωσή  τους με το Βελιγράδι, έχοντας ένα μεγάλο σύμμαχο: τον Σέρβο πρόεδρο Μιλόσεβιτς και τον γιουγκοσλαβικό στρατό, που ήταν πλέον υπό την επιρροή του.

“Μεγάλη Κροατία”

Η Κροατία κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1992, πληρώνοντας όμως βαρύ φόρο αίματος. Είχαν προηγηθεί αιματηρές συγκρούσεις με τις δυνάμεις του γιουγκοσλαβικού στρατού και Σέρβους παραστρατιωτικούς. Υπό το βάρος των διεθνών πιέσεων, ο γιουγκοσλαβικός στρατός αποσύρθηκε. Η διεθνής κοινότητα αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Κροατίας, όπως είχε κάνει και με τη Σλοβενία προηγουμένως.

Ο Τούτζμαν, όμως, δεν ήταν περιστέρι της ειρήνης. Ήταν “γεράκι” του κροατικού εθνικισμού. Μην έχοντας τη δυνατότητα να επιτεθεί στους Σέρβους της Κροατίας, αναζήτησε αλλού την λεία του. Αποφάσισε να εμπλακεί ενεργά στον βοσνιακό εμφύλιο, παίζοντας ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο παιχνίδι. Σχεδίαζε την προσάρτηση των εδαφών της Βοσνίας, όπου πλειοψηφούσαν οι Κροάτες, στη “Μεγάλη Κροατία”, που οραματίζονταν.

Για τον Τούτζμαν, η Βοσνία ήταν ένα ψευδοκράτος, που είχε επινοήσει ο Τίτο και επεδίωκε ανοιχτά τον διαμελισμό της. Αντίστοιχη ήταν η στάση των Σέρβων, οι οποίοι ενίσχυαν στρατιωτικά την πολυάριθμη σερβική μειονότητα στην Βοσνία, στις συγκρούσεις της με τους μουσουλμάνους.

Σημείο συμφωνίας

Ο Μιλόσεβιτς και ο Τούτζμαν, οι δύο θανάσιμοι εχθροί σε ένα πράγμα συμφωνούσαν: Ήταν σίγουροι πως ποτέ η διεθνής κοινότητα δεν θα αναγνώριζε ένα ανεξάρτητο μουσουλμανικό κράτος στην Ευρώπη. Ο Κροάτης πρόεδρος θεωρούσε ότι η πλειοψηφία των Βόσνιων ήταν “εξισλαμιθέντες” καθολικοί, με τον πόλεμο να έχει πάρει διαστάσεις σταυροφορίας από την πλευρά των Κροατών.

Σε αυτό το πλαίσιο, έχουμε την εμπλοκή των δυνάμεων του Πράλγιακ στον βοσνιακό εμφύλιο. Σύμφωνα με το κατηγορητήριο της Χάγης, “οργάνωσε μια εγκληματική επιχείρηση”  εθνικής εκκαθάρισης. Συνδέθηκε με σειρά φρικτών εγκλημάτων εις βάρος του μουσουλμανικού πληθυσμού, όπως εκτελέσεις και βιασμούς, με σκοπό τη βίαιη την προσάρτηση εδαφών της Βοσνίας στην Κροατία.

Στο αποκορύφωμα της δράσης του, στο τέλος του 1993, προχωρά στην ανατίναξη της ιστορικής και πανέμορφης γέφυρας του Μόσταρ. Όπως είχε πει ο ίδιος ο Πράλγιακ “ήταν απλώς μια γέφυρα”. Δεν μετάνιωσε ποτέ για τη δράση του. Υπό την πίεση των Ηνωμένων Πολιτείων, τον Φεβρουάριο του 1994, ο Τούτζμαν αποφασίζει να εγκαταλείψει τα μεγαλοϊδεατικά σχέδια του. Φοβούμενος πως οι συνεχιζόμενες πολεμικές συγκρούσεις θα σημάνουν το τέλος του καθεστώτος του, υπογράφει συμφωνία συμμαχίας με τους μουσουλμάνους.

Δύο μέτρα και δύο σταθμά

Ο Κροάτης πρόεδρος μπορούσε να επιβληθεί στα “γεράκια” του, όπως ο Πράλγιακ, σε αντίθεση με τον Μιλόσεβιτς. Οι Σέρβοι εθνικιστές είχαν ξεφύγει από τον έλεγχο του Σέρβου προέδρου. Ο ηγέτης των Σερβοβόσνιων Ράντοβαν Κάρατζιτς απέρριψε το ειρηνευτικό σχέδιο Βανς-Όουεν που ο Μιλόσεβιτς είχε δεχτεί. Ήταν μια ενέργεια, την οποία οι Σέρβοι θα πλήρωναν ακριβά, όπως έδειξαν τα γεγονότα που ακολούθησαν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, για πολλές δυτικές κυβερνήσεις και την πλειοψηφία των δυτικών μέσων ενημέρωσης, υπεύθυνη για τα εγκλήματα πολέμου στον εμφύλιο της Βοσνίας ήταν η σερβική πλευρά. Το σχέδιο εθνικής εκκαθάρισης του Τούτζμαν δεν έτυχε ανάλογης προσοχής, σε αντίθεση με την “Μεγάλη Σερβία” του προέδρου Μιλόσεβιτς.

Πολλές χώρες της Δύσης υποστήριζαν επί πολλά έτη τον Τούτζμαν, έναν αρνητή του Ολοκαυτώματος, που προκαλούσε το δημόσιο αίσθημα με σειρά δηλώσεων. Στην ίσως πιο χαρακτηριστική, είχε πει “ευτυχώς η σύζυγος μου δεν είναι ούτε Σέρβα ούτε Εβραία”. Μόλις ο Κροάτης πρόεδρος μετέβαλε τη στάση του στον βοσνιακό εμφύλιο, είχε δύο πολύ σημαντικά ανταλλάγματα. Πρώτον, εξασφάλισε ασυλία μεταπολεμικά για τα εγκλήματά του. Δεύτερον, πήρε το πράσινο φως από τη Δύση να προχωρήσει στη μαζική εξόντωση των Σέρβων της Κροατίας.

Επιχείρηση “Καταιγίδα”

Με τη στρατιωτική επιχείρηση “Καταιγίδα”, το καλοκαίρι του 1995, οι κροατικές στρατιωτικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Κράινα. Προχώρησαν σε μαζικό εκτοπισμό χιλιάδων Σέρβων αμάχων και σε πυρπολήσεις εκκλησιών. Όσοι έμειναν στις εστίες τους σφαγιάστηκαν χωρίς οίκτο. Δόθηκε οριστικό τέλος στη σερβική παρουσία στην Κροατία. Η επιχείρηση “Καταιγίδα” ήταν ένα αιματηρό έγκλημα πολέμου, που ακόμα αναζητεί ενόχους.

Ο Τούτζμαν δεν λογοδότησε ποτέ για καμία από τις πράξεις του σε αντίθεση με την ηγεσία των Σέρβων. Παρέμεινε πρόεδρος της Κροατίας μέχρι τον θάνατό του, το 2000. Στην πατρίδα του είναι εθνικός ήρωας, καθώς θεωρείται πως πέτυχε πολλούς “εθνικούς στόχους”. Την ανεξαρτησία της Κροατίας, την ενίσχυση των Κροατών στη Βοσνία, και την εξαφάνιση της σερβικής μειονότητας από την χώρα του.

Ορισμένα “πρωτοπαλίκαρα” όπως ο Σλόμπονταν Πράλγιακ δεν είχαν την ίδια τύχη. Δικάστηκαν για τα εγκλήματα πολέμου που διέπραξαν στον βοσνιακό εμφύλιο. Είναι, όμως, κοινό μυστικό πως τα εγκλήματα του Πράλγιακ είχαν την έγκριση του κροατικού καθεστώτος και φυσικά του ίδιου του Τούτζμαν. Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και σήμερα η κροατική κυβέρνηση τον υπερασπίζεται, ενώ η σερβική έχει προχωρήσει στην καταδίκη εγκλημάτων του παρελθόντος. Ενδεικτικό είναι πως η σημερινή σερβική κυβέρνηση αποκαλεί “σφαγή” το έγκλημα πολέμου στην Σρεμπρένιτσα.

Μακάβριες συμπτώσεις

Η σφαγή της Σεμπρένιτσα είχε διαπραχθεί από δυνάμεις των Σερβοβόσνιων υπό τον στρατηγό Ράτκο Μλάντιτς εις βάρος μουσουλμάνων αμάχων. Η Χάγη πρόσφατα καταδίκασε τον Σέρβο στρατηγό, όπως και τον ηγέτη των Σερβοβόσνιων Ράντοβαν Κάρατζιτς.

Ο Μιλόσεβιτς απαλλάχθηκε μετά θάνατον από πολλές κατηγορίες, που αφορούσαν στον ρόλο του στον βοσνιακό εμφύλιο. Η επεισοδιακή καταδίκη του Πράλγιακ για τα εγκλήματα των Κροατών στην Βοσνία, κλείνει ένα σκοτεινό κεφάλαιο της νεότερης βαλκανικής ιστορίας, μιας ιστορίας που έχει τελικά μακάβριες συμπτώσεις:

Ο Πράλγιακ αυτοκτόνησε στις 29 Νοεμβρίου, ακριβώς την ίδια ημερομηνία που ο Τίτο είχε προχωρήσει στην ίδρυση της Γιουγκοσλαβίας το 1943. Ο Κροάτης πολέμαρχος έμελλε να πεθάνει την ίδια ημερομηνία που γεννήθηκε το κράτος που ο ίδιος χρόνια μετά πολέμησε.