Ένας Τάταρος στο υπουργείο Άμυνας – Το τουρκικό ενδιαφέρον για την Κριμαία

Ο πρώην επικεφαλής του Ταμείου Κρατικής Περιουσίας της Ουκρανίας, Ρουστέμ Ουμέροφ, είναι ο νέος υπουργός Άμυνας της χώρας, μετά την αποπομπή του Ολέκσιι Ρέζνικοφ που ανακοινώθηκε χτες από τον Ουκρανό πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση Ουμέροφ είναι η καταγωγή του: Είναι Τάταρος, εκ των ηγετικών μάλιστα φυσιογνωμιών της συγκεκριμένης εθνότητας.

Τυπικά η τύχη του προκατόχου του ήταν στα χέρια του ουκρανικού κοινοβουλίου, αν και ο Ρέζνικοφ διευκόλυνε τα πράγματα, ανακοινώνοντας την παραίτηση του. Η θητεία του Ρέζνικοφ επισκιάστηκε με σκάνδαλα υπερτιμολογήσεων προμηθειών του ουκρανικού στρατού. Είχε προηγηθεί η σύλληψη ενός εκ των ισχυρότερων ολιγαρχών της Ουκρανίας, του Ιχόρ Κολομοΐσκι, ο οποίος μάλιστα ανήκει και στους υποστηρικτές του Ζελένσκι.

Προηγουμένως ο Ουκρανός πρόεδρος είχε προχωρήσει στην απόλυση μίας σειράς ανώτερων Ουκρανών αξιωματούχων για σκάνδαλο διαφθοράς που συνδέεται με την προμήθεια όπλων και είχε αποπέμψει όλους τους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι για τα περιφερειακά στρατιωτικά κέντρα στρατολόγησης, κατηγορώντας τους για «παράνομο πλουτισμό από διευκολύνσεις σε άτομα που ήθελαν να αποφύγουν την στράτευση».

Στα τέλη του περασμένου Ιανουαρίου, ο Ζελένσκι είχε απομακρύνει πέντε περιφερειάρχες, τέσσερις αναπληρωτές υπουργούς, δύο επικεφαλής κυβερνητικών υπηρεσιών, τον αναπληρωτή επικεφαλής της Προεδρίας και τον αναπληρωτή γενικό εισαγγελέα. Είχαν προηγηθεί αποκαλύψεις Ουκρανών δημοσιογράφων για δωροδοκίες, που είχαν εξαναγκάσει τον Ζελένσκι να δράσει. Η αστυνομία κατά της διαφθοράς είχε συλλάβει τότε τον αναπληρωτή υπουργό Υποδομών, με την κατηγορία ότι χρηματίστηκε με 367.000 ευρώ για να αγοράσει υπερτιμημένες γεννήτριες.

Να σημειωθεί πως το ίδιο χρονικό διάστημα, ο Ζελένσκι είχε ανακοινώσει πως θα τοποθετήσει τον Ρέζνικοφ σε άλλο κυβερνητικό αξίωμα, καθώς στο μικροσκόπιο των ουκρανικών ΜΜΕ είχε τεθεί η υπερτιμολογημένη σύμβαση αξίας 326 εκατομμυρίων που είχε υπογράψει το υπουργείο Άμυνας. Αν και τότε ο Ρέζνικοφ μιλούσε για “παραπληροφόρηση” και “συκοφαντίες” (μόνιμη επωδός του για όλα τα σκάνδαλα που θα επισκίαζαν την θητεία του στο υπουργείο Άμυνας) την ίδια περίοδο είχε συλληφθεί ο υφυπουργός Άμυνας με ένα εκατομμύριο σε μετρητά στο σπίτι του!

Το κλίμα, λοιπόν, ήταν από καιρό “βαρύ” για τον Ρέζνικοφ, που μπορεί να διασώθηκε στην πρώτη εκστρατεία του Κιέβου κατά της διαφθοράς, όχι όμως στην δεύτερη, που είναι σε εξέλιξη. Δεν αποκλείεται την θέση του να επιβάρυνε και η εξέλιξη της ουκρανικής αντεπίθεσης, που είναι κοινός τόπος πως έχει “βαλτώσει”.

Ποιος είναι ο Ρουστέμ Ουμέροφ

Ο νέος υπουργός Άμυνας της Ουκρανίας γεννήθηκε το 1982 στη Σαμαρκάνδη του Ουζμπεκιστάν, γεγονός με μεγάλη σημασία, όπως θα δούμε παρακάτω. Ο Ουμέροφ αποφοίτησε από την Ακαδημία Διοίκησης του Κιέβου με κατεύθυνση στα οικονομικά και τα χρηματοοικονομικά. Από το 2004 ως το 2013 εργάστηκε σε επιχειρήσεις και ίδρυσε τη δική του επενδυτική εταιρεία. Από το 2007, είναι σύμβουλος του Μουστάφα Ντζεμίλεφ, του ηγέτη των Τατάρων της Κριμαίας. Το 2019, εξελέγη στο ουκρανικό κοινοβούλιο.

Το όνομά του ως μελλοντικού υπουργού Άμυνας εμφανίστηκε στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης τις τελευταίες εβδομάδες. «Ο Ουμέροφ είναι ένας άνθρωπος που δεν έχει εμπλακεί σε σκάνδαλα διαφθοράς, με καλές διεθνείς επαφές και διευθυντικές ικανότητες» έγραψε πρόσφατα το Forbes, επικαλούμενο πηγές στο ουκρανικό κοινοβούλιο, με τους βουλευτές να εκθειάζουν τα “καθαρά χέρια” του Ουμέροφ, σε μία χώρα όπου η διαφθορά είναι ενδημικό φαινόμενο.

Σύμφωνα με το Forbes, ο Ουμέροφ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιστροφή στρατιωτών του τάγματος Αζόφ στην Ουκρανία, «συμμετέχοντας μαζί με τον Τούρκο πρόεδρο Ερντογάν στη διαδικασία». Θυμίζουμε πως η Μόσχα είχε τότε κατηγορήσει την Άγκυρα πως παραβίασε την σχετική συμφωνία, που προέβλεπε την παραμονή των στρατιωτών του Αζόφ στην Τουρκία. Να σημειωθεί πως ένας εκ των κυριότερων υποστηρικτών των Τατάρων της Κριμίας είναι ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν, γεγονός που έχει επιφέρει προστιβές με την Μόσχα, πέραν των drones που η Άγκυρα προμηθεύει το Κίεβο.

Οι Τάταροι της Κριμαίας

Η εθνική ταυτότητα των Τατάρων της Κριμαίας, σαν ξεχωριστή εθνοτική ομάδα σε σχέση με άλλους Τατάρους, διαμορφώνεται μεταξύ του 13ου-17ου αιώνα, κυρίως από Κουμάνους που είχαν εμφανισθεί στην Κριμαία τον 10ο αιώνα και με ισχυρές συνεισφορές από όλους τους γηγενείς πληθυσμούς. Στις αρχές του 13ου αιώνα, η Κριμαία, η πλειοψηφία της οποίας αποτελείτο ήδη από τον τουρκόφωνο λαό των Κουμάνων, έγινε μέρος της Χρυσής Ορδής (μογγολική αυτοκρατορία).

Οι Τάταροι της Κριμαίας υιοθέτησαν ως επί το πλείστον το Ισλάμ τον 14ο αιώνα και στη συνέχεια η Κριμαία έγινε ένα από τα κέντρα του ισλαμικού πολιτισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Τον ίδιο αιώνα, τάσεις προς αυτονομία εμφανίστηκαν μέσα στην Χρυσή Ορδή. Η de facto ανεξαρτησία της Κριμαίας από τη Χρυσή Ορδή μπορεί να χρονολογηθεί από την βασιλεία της πριγκίπισσας (khanum/χανούμισας) Canike (κόρης του ισχυρού Χαν της Χρυσής Ορδής Tokhtamysh και συζύγου του ηγέτη της Ορδής Edigey). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της υποστήριξε σθεναρά τον Hacı Giray στον αγώνα για τον θρόνο της Κριμαίας μέχρι το θάνατό της το 1437.

Μετά το θάνατο της Сanike, η θέση του Hacı Giray αποδυναμώθηκε και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κριμαία για τη Λιθουανία, απ’ όπου επανήλθε το 1441 ιδρύοντας μια δυναστεία που βασίλεψε στη χερσόνησο μέχρι την κατάληψή της από τους Ρώσους. Οι Τάταροι της Κριμαίας τρέφουν μίσος απέναντι στη Ρωσία, από τότε που προσάρτησε τη χώρα τους, το 1783. Εκείνη την εποχή, η χερσόνησος της Κριμαίας κατοικείτο κυρίως από Τατάρους. Στα 150 χρόνια που ακολούθησαν την αρχική προσάρτηση, η τσαρική Ρωσία ενεθάρρυνε την εγκατάσταση Ρώσων για να αλλάξει την εθνική σύνθεση σε βάρος τους.

Εκτοπισμός επί Στάλιν

Τα πράγματα έγιναν χειρότερα επί Στάλιν. Στις 11 Μαΐου 1944, συντάχθηκε απόρρητη διαταγή, στην οποία αναφερόταν μεταξύ άλλων: «Οι Τάταροι της Κριμαίας συνεργάστηκαν ενεργά με τις γερμανικές αρχές κατοχής, συμμετέχοντας στις λεγόμενες “εθνικές επιτροπές Τατάρων”, που οργανώθηκαν από τα γερμανικά όργανα πληροφοριών και συχνά χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για να διεισδύσουν στα μετόπισθεν του Κόκκινου Στρατού με κατασκόπους και σαμποτέρ.

»Με την υποστήριξη των Τατάρων της Κριμαίας, οι επιτροπές, στις οποίες έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο οι μετανάστες της Λευκής Φρουράς Τατάρων, κατευθύνουν τη δραστηριότητά τους στη δίωξη και την καταπίεση του μη ταταρικού πληθυσμού και συνέβαλαν στο διαχωρισμό της Κριμαίας από τη Σοβιετική Ένωση με τη βοήθεια των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων».

Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα γεγονότα, η Επιτροπή Κρατικής Άμυνας αποφασίζει ότι: «Όλοι οι Τάταροι πρέπει να αποβληθούν από την επικράτεια της Κριμαίας και να εγκατασταθούν μόνιμα ως ειδικοί έποικοι στις περιοχές του Ουζμπεκιστάν. Η επανεγκατάσταση θα ανατεθεί στη σοβιετική NKVD (μυστική αστυνομία). Η NKVD (σύντροφος Μπέρια) πρόκειται να ολοκληρώσει την επανεγκατάσταση έως την 1η Ιουνίου 1944».

Ο νέος υπουργός Άμυνας, λοιπόν, γεννήθηκε στο Ουζμπεκιστάν από οικογένεια Τατάρων που απελάθηκαν από την Κριμαία κατά της σταλινικής καταστολής που περιγράψαμε. Οι Τάταροι της Κριμαίας δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν στην Κριμαία παρά μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν επί Μιχαήλ Γκορμπατσόφ πραγματοποιήθηκαν μεταρρυθμίσεις. Τον Νοέμβριο του 2015, το ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε νόμο, με τον οποίο ανακηρύχτηκε η 18 Μαΐου ως ημέρα μνήμης των θυμάτων της γενοκτονίας των Τάταρων της Κριμαίας.

Ο ρόλος του Ερντογάν

Ο εκπεφρασμένος παντουρανισμός του Ερντογάν, αλλά και η ύπαρξη απροσδιόριστου αριθμού πολιτών ταταρικής καταγωγής στην Τουρκία (ο αριθμός ποικίλει από 150.000 σε 6.000.000) τον στρέφουν σε αλληλεγγύη προς τους Τατάρους, ένα πάγιο σημείο τριβής του με την Μόσχα. Η Ουκρανία αναγνώρισε τους Τατάρους ως αυτόχθονες της Κριμαίας, η Ρωσία τους θεωρεί εθνική μειονότητα.

Ο Ερντογάν συντάχθηκε με την Δύση και αρνήθηκε να αναγνωρίσει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία. Η Τουρκία αντιτίθεται στην προσάρτηση της Κριμαίας, λέγοντας ότι είναι άδικη, αλλά και για να επωφεληθεί από τις ψήφους της ισχυρής ταταρικής διασποράς στην Τουρκία. Η τουρκική εργαλειοποίηση της δυσαρέσκειας των Τατάρων, παραμένει ένα ευαίσθητο θέμα για τις ρωσοτουρκικές σχέσεις.

«Η Τουρκία, η οποία δεν αναγνωρίζει την προσάρτηση της Κριμαίας, υπερασπίζεται αποφασιστικά ότι αυτή είναι παράνομη από την πρώτη μέρα. Τονίζουμε, ιδίως στον ΟΗΕ, ότι η Κριμαία αποτελεί μέρος της Ουκρανίας. Η ασφάλεια και η ευημερία των συμπατριωτών μας Τατάρων Τούρκων της Κριμαίας, ενός από τους αυτόχθονες πληθυσμούς της περιοχής, είναι μεταξύ των προτεραιοτήτων μας» ανέφερε, μέσω τηλεδιάσκεψης, ο Τούρκος πρόεδρος σε συνέδριο για την Κριμαία στο Κίεβο.

Το 2021 η Μόσχα είχε αντιδράσει έντονα στην δήλωση του εκπροσώπου του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών Ταϊλάν Μπιλγκίς, στις 18 Μαΐου, για τον εορτασμό της 77ης επετείου της απέλασης των Τατάρων από την Κριμαία, όπου είχε αναφέρει πως «οι Τάταροι αντιμετώπισαν δυσκολίες τους τελευταίους χρόνους, όταν η Κριμαία προσαρτήθηκε από τη Ρωσία, ωστόσο, η Άγκυρα βρίσκεται στο πλευρό τους».

Η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών, Μαρία Ζαχάροβα, είχε δηλώσει πως «η Μόσχα θα απαντήσει ανάλογα, εάν η τουρκική κυβέρνηση συνεχίσει να χρησιμοποιεί προβληματική γλώσσα σχετικά με τους Τατάρους της Κριμαίας», προσθέτοντας με νόημα ότι στην Τουρκία υπάρχουν αρκετά ανεπίλυτα εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά ζητήματα.

Πριν από τη δεύτερη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, η τουρκική κυβέρνηση διαπραγματευόταν με τις ουκρανικές αρχές για την αποκατάσταση των δικαιωμάτων των Τατάρων της Κριμαίας, χωρίς αποτέλεσμα. Επί δύο γενιές, τα σπίτια που κάποτε ανήκαν σε Τατάρους κατοικούνταν από Ουκρανούς και αυτό δεν μπορούσε και δεν ήθελε το Κίεβο να το αλλάξει.

Η συνάντηση στο Σότσι

Η Μόσχα ουδέποτε θα εγκαταλείψει την Κριμαία, δεδομένου ότι μέσω αυτής έχει δεσπόζουσα θέση στη Μαύρη Θάλασσα. Επομένως, η άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει την προσάρτηση παραμένει μία τριβή στις ρωσοτουρκικές σχέσεις, αν και δεν αποδείχτηκε αρκετή για να επισκιάσει το θερμό κλίμα που επικράτησε στην συνάντηση Πούτιν-Ερντογάν στο Σότσι.

Εκεί, ο Πούτιν δεν αποδέχτηκε την τουρκική πρόταση να επιτρέψει στην συμφωνία για τα σιτηρά, καθώς έθεσε ως προαπαιτούμενο την άρση των κυρώσεων για τις εξαγωγές των ρωσικών γεωργικών προϊόντων. Όμως, οι δύο ηγέτες συμφώνησαν επί της ρωσικής πρότασης για πώληση στην Τουρκία με ευνοϊκούς όρους ενός εκατομμυρίου τόνων ρωσικών σιτηρών, με χρηματοδότηση του Κατάρ και τελικό αποδέκτη χώρες της Αφρικής (αφού μετατραπούν σε αλεύρι σε τουρκικές βιομηχανίες).

Αναφερόμενος στο ενεργειακό τομέα, ο Βλαντίμιρ Πούτιν χαρακτήρισε τη ρωσοτουρκική συνεργασία «στρατηγική», διαβεβαιώνοντας ότι η Ρωσία θα συνεχίσει τις παραδόσεις φθηνών καυσίμων στην Τουρκία, τονίζοντας ότι μεταφέρονται 20 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου μέσω των Turkish Stream και Blue Stream, ενώ αναφέρθηκαν εκτενώς και στην κατασκευή των πυρηνικών σταθμών στο Ακούγιου και στην Σινώπη.