Φτώχεια, αστάθεια και τρομοκρατία στο Σαχέλ

Στην Υποσαχάρια, και ειδικώς την Κεντρική και Δυτική Αφρική, τα ενεργειακά συμφέροντα τρίτων χωρών, οι εμφύλιες συγκρούσεις, η έλλειψη τροφίμων, νερού και καλλιεργήσιμων εκτάσεων δημιουργούν έντονες ανθρωπιστικές κρίσεις, αλλά και κύματα μετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σημαντικό τμήμα της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής καταλαμβάνει το Σαχέλ (Sahel), στο οποίο παρατηρούνται σοβαρά περιβαλλοντολογικά και ανθρωπιστικής φύσης προβλήματα.

To Σαχέλ είναι μια άνυδρη περιοχή και, σχεδόν, ξηρή κλιματολογική ζώνη που βρίσκεται στο νότιο πλευρό της ερήμου της Σαχάρας, και απλώνεται εγκάρσια προς την αφρικανική ήπειρο, από την ανατολή στη δύση. Αποτελεί μία ενδιάμεση ζώνη μεταξύ της τελείως άνυδρης Σαχάρας στο Βορρά και της πολύ υγρής σαβάνας και των δασών στο νότο.

Στην περιοχή αυτή, η αποψίλωση θαμνωδών εκτάσεων και δασών, συνήθως για να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμο, σε συνδυασμό με την εντατική βόσκηση, έχει προκαλέσει ερημοποίηση.

Οι εννέα χώρες που βρίσκονται – στο σύνολό τους, ή κατά ένα τμήμα τους – εντός της περιοχής του Σαχέλ, με συνολικό πληθυσμό περίπου 50 εκατομμύρια (Μπουρκίνα Φάσο, Πράσινο Ακρωτήριο, Τσαντ, Γκάμπια, Γουϊνέα-Μπισσάου, Μαλί, Μαυριτανία, Νίγηρας και Σενεγάλη) περιλαμβάνονται μεταξύ των φτωχότερων στον κόσμο.

Το κατά κεφαλή εισόδημα στις χώρες αυτές κυμαίνεται από 200 έως 700 δολάρια. Από αυτές προέρχεται ένα μεγάλο ποσοστό των λαθρομεταναστών που προσπαθούν να εισέλθουν στην Ευρώπη, κυρίως από τα δυτικά θαλάσσια σύνορά της.

Η περιοχή του Σαχέλ στην Αφρική αντιμετωπίζει πολλές πολύπλοκες και αλληλεξαρτώμενες προκλήσεις, ενώ τα Ηνωμένα Έθνη καταβάλλουν προσπάθειες για την εξεύρεση λύσεων. Τα σημαντικότερα από αυτά αφορούν στην έλλειψη τροφίμων, την περιβαλλοντική κρίση, την ανασφάλεια, την πολιτική αστάθεια, και τις εύθραυστες οικονομίες.

Επισιτιστική κρίση

Το Σαχέλ βρίσκεται στην επικαιρότητα, επειδή στην περιοχή αυτή εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν από την πείνα. Συνήθως, μία επισιτιστική κρίση που προκαλείται από την έλλειψη τροφίμων, ακολουθείται από μια ανθρωπιστική κρίση. Η ζωή εκατομμύριων ατόμων βρίσκεται σε κίνδυνο εξαιτίας της έλλειψης τροφίμων.

Περισσότερα από 10 εκατομμύρια αντιμετωπίζουν αυτό το κίνδυνο, ενώ 1,5 εκατομμύρια παιδιά απειλούνται από σοβαρό υποσιτισμό. Εκατομμύρια είναι σε μόνιμη κατάσταση επισιτιστικής ανασφάλειας. Κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, έμμονες ξηρασίες συνέβαλαν στην επιδείνωση της κατάστασης.

Από την πλευρά των Ηνωμένων Εθνών, το παγκόσμιο πρόγραμμα τροφίμων (WFP) χορηγεί τρόφιμα για 5-6 εκατομμύρια ανθρώπους κάθε μήνα μέσω αντιστοίχων προγραμμάτων.

Περιβαλλοντική κρίση

Το Σαχέλ αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις. Εκτός από τη φτώχεια, το εύθραυστο οικολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από υψηλούς ρυθμούς αποψίλωσης των δασών, υποβάθμιση και διάβρωση του εδάφους, ενώ παράλληλα υπάρχει ταχεία δημογραφική αύξηση, γεγονός που θέτει τον πληθυσμό σε συνεχείς κινδύνους.

Ιστορικά το Σαχέλ χαρακτηρίζεται από έντονες κλιματικές διακυμάνσεις και ακανόνιστες βροχοπτώσεις, που αποτελούν δύο από τα μεγαλύτερα εμπόδια για την ασφάλεια των τροφίμων και τη μείωση της φτώχειας στην περιοχή, σύμφωνα με το Environment Programme (UNEP) του ΟΗΕ.

Τα πράγματα έχουν γίνει χειρότερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, λένε οι ειδικοί. Μεταξύ του 1970 και του 1993, στην περιοχή καταγράφηκαν 20 χρόνια έντονης ξηρασίας. Η συχνότητα και η σοβαρότητα των ξηρασιών και των πλημυρών, αυξήθηκαν κατά την περίοδο αυτή. Ο FAO αναφέρει ότι πάνω από το 80% του εδάφους της περιοχής είναι υποβαθμισμένο.

Μέχρι το 2050, γράφει ο Μάλκολμ Ποτς από το Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας, με τις εκπομπές αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου να αυξάνονται, οι θερμοκρασίες θα αυξηθούν από 3 έως 5 βαθμούς Κελσίου και τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα γίνουν συχνότερα.

Διάφοροι παράγοντες ευθύνονται για την περιβαλλοντική κρίση του Σαχέλ. «Κατά τη διάρκεια του τελευταίου μισού αιώνα», σημειώνει το UNEP, «οι συνδυασμένες επιπτώσεις της αύξησης του πληθυσμού, της υποβάθμισης της γης (αποψίλωση των δασών, συνεχής καλλιέργεια και υπερβόσκηση), των μειωμένων και ακανόνιστων βροχοπτώσεων, της έλλειψης κατάλληλων περιβαλλοντικών πολιτικών και των άστοχων αναπτυξιακών προτεραιοτήτων, συνέβαλαν στο να μετατραπεί ένα μεγάλο μέρος του Σαχέλ σε άγονη γη, με αποτέλεσμα την επιδείνωση του εδαφικών και των υδατίνων πόρων».

Ανασφάλεια και πολιτική αστάθεια

Εδώ και χρόνια, η πολιτική αστάθεια μαστίζει ορισμένες από τις χώρες του Σαχέλ. Στο Μάλι, το στρατιωτικό πραξικόπημα του Μαρτίου 2012 έφερε μία απότομη διακοπή στα 20 χρόνια σταθερής δημοκρατίας. Μεταξύ των επακόλουθών της ήταν, τρομοκράτες που είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας περιοχής να αρχίσουν να κατευθύνονται προς το νότο, αποφασισμένοι να αναλάβουν τον έλεγχο όλης της χώρας.

Τον Ιανουάριο του 2013 μία επέμβαση υπό γαλλική ηγεσία και με την υποστήριξη του Τσαντ, σταμάτησε την προέλασή τους. Η σύγκρουση επιδείνωσε την ασφάλεια και την ανθρωπιστική κρίση, κατά ένα μέρος διαταράσσοντας τους δρόμους εφοδιασμού και προκαλώντας ελλείψεις τροφίμων.

Η κρίση στο γειτονικό Νταρφούρ (Darfur), στο Σουδάν, και η ένοπλη εξέγερση που προηγήθηκε, έχει δημιουργήσει προβλήματα ασφάλειας στα ανατολικά του Τσαντ, τα οποία φαίνεται να διαρκούν επί σειρά ετών.

Στον Νίγηρα, στη διάρκεια των 50 ετών ανεξαρτησίας, η χώρα έχει δει δύο ένοπλες εξεγέρσεις και τέσσερα πραξικοπήματα, διαπιστώνει έκθεση του International Crisis Group, ενόςthink tank, επτά κυβερνήσεις, καθώς και αντίστοιχες ανατροπές.

Σε μια περιοχή με διάτρητα σύνορα, όπως των χωρών του Σαχέλ, μία πολιτική κρίση ή προβλήματα ασφάλειας σε μία από τις χώρες συνιστά συχνά σοβαρή απειλή για τους γείτονες. Τα σύνορα αυτά έχουν διευκολύνει εγκληματικά δίκτυα και εμπόρους ναρκωτικών. Το γραφείο του ΟΗΕ για τα ναρκωτικά και το έγκλημα (UNODC) έχει υπολογίσει ότι μεγάλες παράνομες ροές, που συνδέονται με εγκληματικές δραστηριότητες στο Σαχέλ, έφθασαν τα 3,8 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.

Εύθραυστες οικονομίες

Η γεωργία στο Σαχέλ απασχολεί την πλειονότητα του εργατικού δυναμικού της περιοχής και συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (φθάνοντας έως και το 45% σε ορισμένες χώρες της περιοχής). Διαδραματίζει επίσης κεντρικό ρόλο στην επισιτιστική ασφάλεια.

Όμως η περιοχή παραμένει εξαιρετικά υπανάπτυκτη και χαρακτηρίζεται από μία σχεδόν απόλυτη εξάρτηση από τις βροχοπτώσεις που διαρκούν 3-4 μήνες κατ’ έτος, καθώς και από τη χαμηλή χρήση των εξωτερικών εισροών, όπως σπόροι και λιπάσματα, την απουσία μηχανοποίησης και την κακή διασύνδεση με τις αγορές.

Σύμφωνα με το UNEP, οι επαναλαμβανόμενες ξηρασίες των δεκαετιών του 1970 και του 1980 προκάλεσαν μαζικές απώλειες στη γεωργική παραγωγή και την κτηνοτροφία, απώλεια ανθρώπινων ζωών εξαιτίας της πείνας, του υποσιτισμού και των ασθενειών, μαζικές μετακινήσεις ανθρώπων και κατάρρευση οικονομιών. Η αλλαγή του κλίματος θα μπορούσε να έχει επίσης αρνητικές επιπτώσεις στην γεωργική παραγωγή και την επισιτιστική ασφάλεια στο Σαχέλ, λέει το UNEP.

Τρομοκρατία

Το Σαχέλ αναγνωρίζεται συχνά ως μια εύφλεκτη περιοχή και χώρος βίαιων συγκρούσεων, συνήθως μεταξύ γεωργών και κτηνοτρόφων ή μεταξύ κράτους και ενόπλων ομάδων. Τελευταία, η βία των τζιχαντιστών επέτεινε αυτή την εικόνα ιδιαίτερα από ομάδες που συνδέονται με το ISIL και την Αλ Κάιντα στο Μαλί, το Boko Haram στη Νιγηρία και το Al-Shabaab στη Σομαλία.

Τι κρύβεται πίσω από αυτές τις συγκρούσεις; Συχνά, κρύβονται πολιτικοί και ιστορικοί παράγοντες. Ωστόσο, καθώς η αλλαγή του κλίματος καθίσταται κορυφαίο παγκόσμιο πολιτικό ζήτημα, αναδύεται όλο και πιο έντονα η πολιτική άποψη ότι η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας αποτελεί την κύρια αιτία.

Κύρια τρομοκρατική οργάνωση στην περιοχή του Μαγκρέμπ ήταν το Σαλαφιστικό Γκρουπ, γνωστό ως GSPC (Salafist Group for Preaching and Combat), με δράση κυρίως στην Αλγερία. To GSPC, που ανέπτυξε δράση κατά κυβερνητικών και στρατιωτικών στόχων, κυρίως σε περιοχές της υπαίθρου, κινήθηκε και στις γειτονικές χώρες νοτίως της Αλγερίας και της Λιβύης –Μαλί, Νίγηρα, Τσαντ, Μαυριτανία– και βρίσκεται σε συνεργασία με ισλαμιστικές οργανώσεις στην Τυνησία, στη Λιβύη και στο Μαρόκο.

Στις περιοχές του Σαχέλ και του Μαγκρέμπ οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναπτύξει σημαντικές πρωτοβουλίες, με στόχο να δώσουν τη δυνατότητα στις χώρες της ευρύτερης περιοχής της Σαχάρας να αντιμετωπίσουν προβλήματα, όπως η τρομοκρατία και η διακίνηση όπλων.

Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκαν δύο προγράμματα: αρχικά, το 2002, το Pan Sahel Initiative (PSI) και στη συνέχεια, το 2005, το Trans-Sahara Counterterrorism Initiative (TSCTI). Το τελευταίο άρχισε τον Ιούνιο του 2005, οργανωμένο πάνω στην εμπειρία και στην επιτυχία του προηγουμένου. Παράλληλα, επεκτάθηκε ώστε να περιλάβει και τις χώρες του Μαγκρέμπ (Αλγερία, Μαρόκο, Τυνησία), καθώς και άλλες χώρες της Δυτικής Αφρικής (Σενεγάλη, Γκάνα και Νιγηρία), ανεβάζοντας τον αριθμό των κρατών που συμμετέχουν στην πρωτοβουλία αυτή σε δέκα.

Δυνάμεις ειδικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ εκπαιδεύουν αντίστοιχες δυνάμεις επτά κρατών της Σαχάρας και της Δυτικής Αφρικής σε στρατιωτικές τακτικές, σημαντικές για την ενίσχυση της ασφάλειας και της σταθερότητας στην περιοχή, ενώ συνεργάζονται με τις αντίστοιχες δυνάμεις των τριών βορειοαφρικανικών κρατών.

Το πρόγραμμα TSCTI αυξάνει τη βοήθεια μέσω του εντοπισμού και της αντιμετώπισης της διακίνησης των ασύμμετρων απειλών σε όλο το εύρος της περιοχής, συμβάλλοντας στη διατήρηση της ασφάλειας και στην αποτροπή των συγκρούσεων.

Μετανάστευση

Η κατάσταση στις χώρες της ζώνης του Σαχέλ, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της υποσαχάριας Αφρικής, είναι επόμενο να δημιουργεί κύματα μετανάστευσης προς τον βορρά. Οι μετανάστες που διασχίζουν την κεντρική Μεσόγειο κάνουν ένα μακρύ ταξίδι από το νότο στις ακτές της Βόρειας Αφρικής, εξαναγκασμένοι από την φτώχεια, την καταπίεση ή την έλλειψη ευκαιριών στις χώρες τους.

Επιπλέον, εννέα χώρες της υποσαχάριας Αφρικής (Νιγηρία, Ερυθραία, Σουδάν, Γκάμπια, Ακτή του Ελεφαντοστούν, Γουϊνέα, Σομαλία, Μαλί και Σενεγάλη) αποτελούν πέρασμα για την μεγάλη πλειονότητα των μεταναστών που ταξιδεύουν προς Βορρά. Συνοριοφύλακες που δωροδοκούνται εύκολα και σύνορα δύσκολα φυλασσόμενα συμβάλλουν στη διευκόλυνση των μεταναστών να κάνουν το κουραστικό και ακριβό ταξίδι προς την βόρεια ακτή της Αφρικής.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση για το Σαχέλ

Η ζώνη αυτή έχει εξαιρετικό ενεργειακό ενδιαφέρον για την Ευρώπη. Παράλληλα υφίσταται τη διείσδυση των ισλαμιστών, οι οποίοι, με επίκεντρο το Μαλί, επιδιώκουν να τη μετατρέψουν σε βάση της διεθνούς τρομοκρατίας, κατά το πρότυπο του Αφγανιστάν.

Αυτό σημαίνει ότι ολόκληρη η περιοχή συνιστά σοβαρό κίνδυνο για την Ευρώπη, η οποία, ωστόσο, ποτέ δεν αποφάσισε να αντιδράσει κατά τρόπο συστηματικό και αποτελεσματικό. Ειδικώς στο βόρειο Μαλί οι τρομοκρατικές οργανώσεις απέκτησαν τον έλεγχο της περιοχής, γεγονός που προκάλεσε τη στρατιωτική επέμβαση της Γαλλίας τον Ιανουάριο του 2013.

Σημειώνεται ότι από τον Νίγηρα (ανατολικά των συνόρων με το Μαλί) θα διέλθει ο ευρωπαϊκών συμφερόντων αγωγός που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από τη Νιγηρία στην Αλγερία και στη μεσογειακή ακτή, ενώ τόσο στο Μαλί όσο και στον Νίγηρα υπάρχουν σημαντικά κοιτάσματα ουρανίου.

Η ΕΕ έχει υποστηρίξει, από το 2008, μία συνολική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των πολυσύνθετων προκλήσεων στην περιοχή του Σαχέλ. Το 2010 εκδόθηκε από κοινού από την Κομισιόν και τη Γενική Γραμματεία του Συμβουλίου έγγραφο σχετικά με την ασφάλεια και την ανάπτυξη στο Σαχέλ, ως αποτέλεσμα προηγούμενων εγγράφων και κοινών αποστολών στη Μαυριτανία, στο Μαλί και στον Νίγηρα, σε πολιτικό και τεχνικό επίπεδο.

Η επιδείνωση της κατάστασης στο Σαχέλ (ιδιαίτερα οι απαγωγές Ευρωπαίων) ώθησε στην έγκριση μιας Στρατηγικής της ΕΕ για την Ασφάλεια και την Ανάπτυξη στο Σαχέλ (EU Strategy for Security and Development in the Sahel). Η στρατηγική αυτή βασίζεται στις εκτιμήσεις ότι υφίσταται αλληλοσύνδεση και αλληλεξάρτηση μεταξύ της ανάπτυξης και της ασφάλειας και ότι μπορούν να υποστηριχθούν αμοιβαίως. Η πολυπλοκότητα της κρίσης στο Σαχέλ απαιτεί συνεργασία και περιφερειακή αντιμετώπιση. Στις 23 Ιουλίου 2011 το Συμβούλιο αποφάσισε την επιτάχυνση της υλοποίησης της στρατηγικής αυτής.

Στο πλαίσιο της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας, η ΕΕ ανέπτυξε το θέρος του 2012 στον Νίγηρα, την αποστολή EUCAP SAHEL Niger, με σκοπό τη βελτίωση των ικανοτήτων των δυνάμεων ασφαλείας του Νίγηρα, για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος κατά τρόπο αποτελεσματικό και συντονισμένο. Απώτερος στόχος είναι η συμβολή στην ενίσχυση της πολιτικής σταθερότητας, της ασφάλειας, της διακυβέρνησης και της κοινωνικής συνοχής στον Νίγηρα και στην περιοχή του Σαχέλ γενικότερα.

Στις 18 Φεβρουαρίου 2013, το Συμβούλιο της ΕΕ αποφάσισε την ανάληψη επιχείρησης υποστήριξης της εκπαίδευσης και της αναδιοργάνωσης των ενόπλων δυνάμεων του Μαλί. Η επιχείρηση αυτή, με την ονομασία EUTM Mali, αναλήφθηκε στο πλαίσιο της απόφασης 2085 (2012) του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και σχετικής απόφασης του Συμβουλίου της ΕΕ.

Σε σύμπλευση με τη Στρατηγική της ΕΕ για την Ασφάλεια και την Ανάπτυξη στο Σαχέλ, ο αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης ήταν να βοηθήσει τις Αρχές του Μαλί για την αποκατάσταση της συνταγματικής και δημοκρατικής τάξης και της κρατικής εξουσίας σε όλη τη χώρα και η εξουδετέρωση του οργανωμένου εγκλήματος και της τρομοκρατικής απειλής.