Γιατί δοκιμάζεται η σχέση του Ερντογάν με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα

Από την ανάληψη της εξουσίας το 2012 στην Αίγυπτο έως το πραξικόπημα του 2013, η Μουσουλμανική Αδελφότητα βρέθηκε από το ζενίθ στο ναδίρ σε λιγότερο από ένα χρόνο. Εξορισμένη και αδύναμη σήμερα προσπαθεί να ανασυγκροτηθεί, με την Τουρκία να είναι ο μεγαλύτερος υποστηρικτής της. Πολλοί εξηγούν την τουρκική υποστήριξη, επισημαίνοντας τις κοινές ιδεολογικές ρίζες. Παραβλέπουν τις διακυμάνσεις στις σχέσεις τους.

Η Αδελφότητα δεν είχε καλωσορίσει την απόσχιση από το κόμμα του Ερμπακάν και την ίδρυση του AKP (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) το 2001. Η Αδελφότητα είχε αντιμετωπίσει κάτι παρόμοιο το 1996, όταν στελέχη της είχαν ιδρύσει το κόμμα Ουασάτ. Ένας δεύτερος λόγος ήταν πολιτικός. Στα πρώτα χρόνια, η κυβέρνηση Ερντογάν εξέφραζε τον φιλοευρωπαϊσμό της και έκανε κινήσεις για τη βελτίωση των σχέσεων και με το Ισραήλ. Το ΑΚΡ εξέφραζε τον σεβασμό στον κοσμικό χαρακτήρα της Τουρκίας. Σε επίσκεψη του στην Αίγυπτο το 2011, ο Ερντογάν είχε δηλώσει πως είναι μουσουλμάνος πρωθυπουργός σε κοσμική χώρα και ελπίζει σε μια κοσμική Αίγυπτο.

Προφανώς, τέτοιες δηλώσεις ήταν σε αντίθεση με την ιδεολογία της Αδελφότητας, η οποία θεωρούσε το AKP κοσμικό κόμμα όχι ισλαμιστικό. Υπενθυμίζουμε ότι το AKP ως κυβέρνηση αντιμετώπιζε την ευθεία υπονόμευση από το μετακεμαλικό καθεστώς για κρυφή ισλαμική ατζέντα. Ήταν, λοιπόν, προσεκτικό στις σχέσεις με άλλους ισλαμιστές στο εξωτερικό.

Από την ίδρυσή της το 1928 από τον Χασάν αλ-Μπάνα, η Μουσουλμανική Αδελφότητα υπήρξε αμφιλεγόμενη. Ακόμη και ως σχεδόν κρυφή οργάνωση, άσκησε μεγάλη επιρροή στην αιγυπτιακή και περιφερειακή πολιτική. Για σειρά Αιγύπτιων ηγετών, η Αδελφότητα ήταν απειλή. Για γενιές αδικημένων στην Αίγυπτο, η Αδελφότητα παρείχε τη βάση για πολιτική δράση και κράτησε την υπόσχεση για μία άλλη κυβέρνηση και κοινωνία.

Η εκλογή Μόρσι και το πραξικόπημα

Μετά την επανάσταση του Ιανουαρίου 2011, η Αδελφότητα μέσω του Μόρσι κέρδισε τις προεδρικές εκλογές. Αντιμετώπισε, όμως, την εχθρότητα των κρατικών μηχανισμών και λόγω και πολιτικών λαθών έχασε μέρος της αξιοπιστίας της. Τον Ιούλιο του 2013, μόλις ένα χρόνο μετά την άνοδο στην εξουσία, ο στρατός έκανε πραξικόπημα και επιδόθηκε σε ένα κύμα σκληρής καταστολής.

Η Αδελφότητα τραυματίστηκε βαριά, αλλά κατάφερε να επιβιώσει, κυρίως εκτός Αιγύπτου. Έχει αλλάξει, όμως, για πάντα. Μένει να φανεί τι σχήμα θα λάβει στο μέλλον κι αν θα συνεχίσει να είναι αιγυπτιακή οργάνωση, ή θα μεταλλαχθεί σε κάτι ευρύτερο. Η παρουσία μεγάλου αριθμού στελεχών της Αδελφότητας στην Τουρκία και οι στενές σχέσεις υποστήριξης από το καθεστώς Ερντογάν εκ των πραγμάτων δημιουργούν εξάρτηση του κινήματος από την Άγκυρα. Η τουρκική επιρροή ίσως θα οδηγούσε στην υιοθέτηση από την Αδελφότητα του “τουρκικού μοντέλου” ισλαμικής διακυβέρνησης. Σ’ αυτή την περίπτωση θα είχαμε μία ιδεολογική μετάλλαξη της Αδελφότητας.

Στην Τουρκία ζουν 15.000-30.000 Αιγύπτιοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων έχουν κάποια σχέση με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Λόγω και του μικρού αριθμού, αλλά και της υποστήριξης που παρέχει το καθεστώς στην Αδελφότητα, αυτή αντιμετωπίζεται θετικά από τους απλούς Τούρκους, με την εξαίρεση των δεδηλωμένων δυτικόστροφων κοσμικών.

Η στάση της Αδελφότητας άλλαξε μετά την επανάσταση του 2011 στην Αίγυπτο. Επικαλείτο τις οικονομικές επιτυχίες της κυβέρνησης Ερντογάν για να πείσει ότι η Αδελφότητα ήταν βιώσιμη εκλογική επιλογή. Τότε άρχισε να περιγράφει το AKP ως ισλαμικό κόμμα και μερικές φορές σαν κλάδο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Ο Ερντογάν αντιμετώπισε προσεκτικά τον εναγκαλισμό. Δεν τον απέρριψε, αλλά ούτε δήλωσε στενός φίλος.

Μουσουλμανική Αδελφότητα και Ερντογάν

Αυτό άλλαξε γρήγορα. Η εκλογή του Μόρσι (στέλεχος της Αδελφότητας) ως προέδρου της Αιγύπτου έφερε πολύ κοντά Αίγυπτο και Τουρκία. Για τον Ερντογάν η συμμαχική σχέση με την Αίγυπτο ήταν μεγάλη ευκαιρία οικονομικά, αλλά κυρίως γεωπολιτικά. Αλλά και για την Αδελφότητα το καθεστώς Ερντογάν ήταν στήριγμα. Ας σημειωθεί ότι ως υποψήφιος το 2012, για να κατευνάσει φόβους, ο Μόρσι είχε δηλώσει στο CNN ότι δεν υπάρχει “ισλαμική δημοκρατία”.

Σύμφωνα με πληροφορίες, το AKP είχε προειδοποιήσει την Αδελφότητα για τις προθέσεις του στρατηγού Σίσι λίγους μήνες πριν το πραξικόπημα. Η Αδελφότητα, όμως, πίστευε ότι οι στρατιωτικοί –συμπεριλαμβανομένου του Σίσι– δεν θα ανατρέψουν έναν δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο. Γι’ αυτό και αιφνιδιάστηκε. Η αποτυχία της ηγεσίας της Αδελφότητας να προβλέψει, ώθησε νεότερα στελέχη της, ίσως για πρώτη φορά, να αμφισβητήσουν την ηγεσία.

Το πραξικόπημα στην Αίγυπτο επηρέασε και τις εξελίξεις στην Τουρκία. Ο Ερντογάν το επικαλείτο σαν σκιάχτρο για να καταστείλει αμφισβητήσεις από τα υπολείμματα του μετακεμαλικού καθεστώτος, από πολιτικούς αντιπάλους, αλλά και από κύκλους του κόμματός του. Παράλληλα, προσέφερε καταφύγιο στην Αδελφότητα, κατά τρόπο που σχεδόν την δορυφοροποιεί πολιτικά.

Τον Απρίλιο 2016, Άραβες υποστηρικτές της Αδελφότητας πραγματοποίησαν μια μεγάλη εκδήλωση στην Κωνσταντινούπολη που ονόμασαν “Ευχαριστώ, Τουρκία”. Οι βασικοί ομιλητές στην τριήμερη εκδήλωση περιέγραψαν τον Ερντογάν σαν «σουλτάνο» και την Τουρκία σαν έδρα του «χαλιφάτου». Παρόλο που επίσημα η Αδελφότητα κάνει λίγες δηλώσεις για την κυβέρνηση Ερντογάν, τα στελέχη της υιοθετούν πολιτικές βασισμένες στο “τουρκικό μοντέλο”.

“Σωτήρας” και μέντορας

Δεν ήταν μόνο το πραξικόπημα που έκανε την ηγεσία της Αδελφότητας να χάσει την αξιοπιστία της. Είχαν αρχίσει να εμφανίζονται και φαινόμενα διαφθοράς. Πολλές από τις φατρίες της είδαν τον Ερντογάν σαν σωτήρα του κινήματος, έναν ισχυρό χορηγό και έναν από τους τελευταίους ηγέτες που πίστευε στο ίδιο ηθικό πλαίσιο που ενέπνευσε την Αδελφότητα. Ο βασικός λόγος που η Αδελφότητα είδε έτσι τον Ερντογάν είναι η αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητά του. Η εμπειρία του αιματηρού πραξικοπήματος έκαναν την Αδελφότητα να πιστέψει στις μεθόδους του Ερντογάν, στη γλώσσα της εξουσίας και στην καλλιέργεια του φόβου.

Ο ίδιος ο Ερντογάν, εξάλλου, άλλαξε στην πορεία. Η συλλογική ηγεσία στο κόμμα ανήκει στο παρελθόν. Το ίδιο και η αντιπροσωπευτική-δημοκρατική δομή και λειτουργία του. Σήμερα, ειδικά μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016, το AKP είναι μία συνιστώσα του καθεστώτος Ερντογάν. Αυτές οι αλλαγές στον προσανατολισμό του Ερντογάν ταιριάζουν πολύ στις πατριαρχικές αξίες της Αδελφότητας. Ο πεισματικός τρόπος του Ερντογάν είναι επίσης ελκυστικός για την Αδελφότητα, λόγω της κυρίαρχης εικόνας του ασυμβίβαστου ηγέτη με αρχές.

Η Αδελφότητα ιδρύθηκε για να ενώσει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων και ιδεών με κοινό παρονομαστή το πολιτικό Ισλάμ, αλλά δεν άφησε χώρο για ριζοσπαστικές ιδέες, οι οποίες είναι συνήθως ελκυστικές για νέους ακτιβιστές. Ο ιδρυτής αλ-Μπάνα ήθελε να χτίσει ένα μαζικό κίνημα των μικρομεσαίων τάξης που θα μπορούσε να εκφράσει εκατομμύρια όχι μόνο στην Αίγυπτο αλλά σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο. Υιοθετώντας μια απλή θρησκευτική ιδεολογία, ο αλ-Μπάνα θυσίασε το πνευματικό βάθος του κινήματός του υπέρ της οργανωτικής του ανάπτυξης.

Το γεγονός αυτό οδήγησε την Αδελφότητα να χάσει πνευματικές μάχες με άλλους ισλαμιστές. Η πολιτική ήττα της Αδελφότητας με το πραξικόπημα του 2013 είχε προετοιμαστεί στο  μέτωπο των ιδεών. Είχε χάσει την υποστήριξη των θρησκευτικά συντηρητικών. Οι σαλαφιστικές και τζιχαντιστικές ιδέες είχαν πλήξει το αφήγημα της Αδελφότητας. Έτσι, μετά το πραξικόπημα του Σίσι, στελέχη της Αδελφότητας προσχώρησαν στον τζιχαντισμό, ενώ άλλα υιοθέτησαν τη στρατηγική Ερντογάν. Ο κοινός παρονομαστής των δύο είναι η δυσαρέσκεια για την έλλειψη επεξεργασμένης πολιτικής στρατηγικής.

Ένα αβέβαιο μέλλον

Σε αντίθεση με την Αδελφότητα, το AKP είχε επιτυχημένη πολιτική στρατηγική. Ο Ερντογάν αρνείται να χρησιμοποιήσει θρησκευτικούς όρους όταν περιγράφει το κόμμα του. Ορίζει την ατζέντα του ως “συντηρητική δημοκρατία”. Η μακροημέρευση του Ερντογάν στην εξουσία οφείλεται αφενός στα εκπληκτικά οικονομικά επιτεύγματα, αφετέρου στο ότι εξέφρασε ιδεολογικά τη “βαθιά Τουρκία”. Η οικονομική επιτυχία, σε συνδυασμό με τη λαϊκιστική συναισθηματική προσέγγιση ώθησε την Αδελφότητα να βλέπει τον Ερντογάν με δέος.

Η πολιτική ιδεολογία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ήταν χοντροκομμένη, αλλά η οργανωτική δομή της ήταν δυνατή. Ο κομματικός μηχανισμός της Αδελφότητας ήταν πολύ πιο ισχυρός από ό,τι φαντάζονταν οι εχθροί της. Αποδείχθηκε ικανή να μεταγγίσει τις ιδέες της στον μουσουλμανικό κόσμο και να φροντίσει τα μέλη και τους οπαδούς της. Σε κάποιο βαθμό, μπόρεσε να σταθεροποιηθεί παρά τη σκληρή καταστολή στην Αίγυπτο, επιστρέφοντας σε “λειτουργία επιβίωσης”, όπως ξέρει να κάνει εδώ και δεκαετίες. Εάν η Μουσουλμανική Αδελφότητα δεν περάσει από τη ριζική κάθαρση της αυτοκριτικής και της μεταρρύθμισης, κινδυνεύει να χάσει τη νεολαία της. Οι νέοι πλέον βλέπουν την ηγεσία ως μια ηλικιωμένη και κυρίως ανίκανη ομάδα.

Πρόσφατα, η Άγκυρα επιχειρεί να επαναπροσεγγίσει και την Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβία για να σπάσει την περιφερειακή της απομόνωση. Πώς αυτό θα επηρεάσει τη σχέση της με την Αδελφότητα; Προς το παρόν, πάντως, εξακολουθεί να χρησιμοποιεί την Αδελφότητα σαν εργαλείο της πολιτικής της στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, η πρόσφατη απαίτηση των τουρκικών αρχών τα τηλεοπτικά κανάλια της Αδελφότητας να μετριάσουν τις επικρίσεις τους για το καθεστώς Σίσι και γενικότερα να κρατούν χαμηλούς τόνους, υποδηλώνει ότι ο Ερντογάν θα εξαρτήσει τη στάση του έναντι της Αδελφότητας από τις σκοπιμότητές της εξωτερικής πολιτικής του.

Μέχρι πρόσφατα, πάντως, ο εναγκαλισμός ΑΚΡ-Αδελφότητας υπηρέτησε τα συμφέροντα των δύο πλευρών, αλλά είχε και παρενέργειες. Ως εκ τούτου, αλλά κυρίως λόγω της ανάγκης του Ερντογάν να ανατάξει τις τραυματισμένες σχέσεις του με αραβικές χώρες οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο, αν και για λόγους σκοπιμότητας η Άγκυρα θα προτιμήσει να περιορίσει την Αδελφότητας, αποφεύγοντας μία ρήξη μαζί της.