Γιατί η παγκόσμια ηγεμονία κρίνεται στην Ουκρανία

Ο Halford Mackinder Άγγλος γεωγράφος, ιστορικός και πολιτικός δημοσίευσε το 1904 το διάσημο πια βιβλίο του, “Ο Γεωγραφικός άξονας της Ιστορίας”. Ο συγγραφέας αναλύει τη γεωγραφία μιας παγκόσμιας υπερδύναμης λέγοντας: «Όποιος ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει το Κέντρο, όποιος ελέγχει το Κέντρο ελέγχει την Παγκόσμια Νήσο και όποιος ελέγχει την Παγκόσμια Νήσο ελέγχει τον Κόσμο.»

Το Κέντρο η κεντρική γη εκτείνεται από το Βόλγα έως το Γιανγκ-Τσε, και είναι περίπου η τότε Ρωσική Αυτοκρατορία και η μετέπειτα ΕΣΣΔ. Η Παγκόσμια Νήσος είναι οι ήπειροι, Ευρώπη, Ασία και Αφρική. Την εποχή της συγγραφής του βιβλίου η Αγγλική Αυτοκρατορία, η μεγαλύτερη πλανητική δύναμη, βρισκόταν σε συνεχή προστριβή με τη Ρωσία για τον έλεγχο της Κεντρικής Ασίας, από το Αφγανιστάν έως το Θιβέτ και με τον πόλεμο του Οπίου κατά της Κίνας.

Η χρονιά της πρώτης έκδοσης του κειμένου είναι σημαντική γιατί είναι η χρονιά που η Τσαρική Ρωσία ηττάται από μια ασιατική δύναμη, την Ιαπωνία στη ναυμαχία της Τσουσίμα. Η Μεγάλη Βρετανία προσπαθoύσε να κυριαρχήσει παγκοσμίως ακολουθώντας αυτό που επρέσβευε ο Mackinder. Ήρθε όμως μια άλλη αναδυόμενη αυτοκρατορία, η Γερμανική με τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο να διακόψει αυτό το σχέδιο το οποίο βέβαια εμφανίστηκε de facto μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ.

Το βιβλίο επανέφερε στη δημόσια συζήτηση ο Zbigniew Brzezinski με το βιβλίο του “Η Μεγάλη Σκακιέρα το 1999”. Εκεί παρουσιάζει το σχέδιο για την παντοκρατορία των ΗΠΑ, εφόσον εκπέσει η Ρωσία από το επίπεδο της κεντρικής δύναμης, δηλαδή του ελέγχου του Κέντρου. Από τότε πολλά έχουν γραφεί πάνω σε αυτό το βιβλίο αλλά αυτό που θα μας απασχολήσει είναι η έννοια της παγκόσμιας κυριαρχίας, μια έννοια που το βιβλίο προσπαθεί να δείξει πως μπορεί να έχει πραγματική υπόσταση στον πλανήτη με φορέα τις ΗΠΑ.

Η πτώση της ΕΣΣΔ και η ενδημική φτώχια της Κίνας, της Ινδίας ως χωρών με τεράστιους πληθυσμούς και ατομικά όπλα δεν επέτρεπαν να υπάρχει στον παγκόσμιο ορίζοντα κάποιος ανταγωνιστής των ΗΠΑ για παγκόσμια κυριαρχία. Οι ΗΠΑ από το 1991 έως και την εισβολή στο Ιράκ ήταν πράγματι de facto η μόνη κυρίαρχη δύναμη στον κόσμο. Εξ ου και η εγελιανή αισιόδοξη ρήση του Fukuyama για το “τέλος της ιστορίας”.

H ηγεσία έναντι της ηγεμονίας

Η πτώση του κομμουνισμού είχε οριστικά φέρει τη νίκη της φιλελεύθερης δημοκρατίας, έτσι πίστευαν πολλοί διανοούμενοι και αναλυτές και πάνω σε αυτήν την υπόθεση έχτισαν τις κινήσεις των ΗΠΑ στην παγκόσμια σκακιέρα τα επόμενα χρόνια. Η θεωρία του Mackinder έγινε ένα είδος χάρτη για τις διεθνείς σχέσεις των όσων είχαν ενστερνησθεί την ιδέα πως η κυριαρχία των ΗΠΑ έπρεπε να γίνει μόνιμη με διαδικασίες που θα επέτρεπαν την κατάληψη του κέντρου και της Παγκόσμιας Νήσου.

Μια τέτοια άποψη της ιστορίας του ανθρώπου πρέπει να έχει μερικές εμπειρικές αρχές ή κάποιες υποθέσεις που θα μπορούσαν να δοκιμαστούν στην πράξη. Η ιστορική εμπειρία όμως αποκλείει μια τέτοια περίπτωση γιατί ουδέποτε στην μέχρι τούδε ιστορία υπήρξε κάποιος παγκόσμιος κυρίαρχος ή άλλως ηγεμών.

Ο Brzezinski επανέρχεται στο θέμα, το 2004 με το βιβλίο του “Η Επιλογή: Παγκόσμια Κυριαρχία ή Παγκόσμια Ηγεσία”. Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας θεωρεί πως είναι προτιμότερη η ηγεσία από την ηγεμονία και πώς η τελευταία μπορεί να μετατραπεί στην πρώτη. Πρέπει να διαχωρίσουμε αυτές τις δύο έννοιες ώστε να κατανοήσουμε προς τα πού οδεύουν οι διεθνείς σχέσεις και πως διαδραματίζεται στην παρούσα περίοδο η σύγκρουση ΗΠΑ-Ρωσίας στο Ουκρανικό ζήτημα.

Η ηγεμονία, όχι με την γκραμσιανή έννοια της συναίνεσης, αποτελεί μια έννοια η οποία αναφέρεται στην εφαρμογή ωμής βίας για την επίτευξη του σκοπού μιας τάξης πραγμάτων η οποία θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κυρίαρχου κράτους. Η ηγεσία όμως είναι υπόθεση παραδείγματος, ήθους, αξιοπιστίας, πολιτισμού και θετικών και ισότιμων διεθνών σχέσεων. Η ηγεσία λαμβάνει υπόψη της τις επιδιώξεις των άλλων κρατών και αποτελεί στοιχείο σταθερότητας και δημιουργίας.

Οι ΗΠΑ είναι η αλήθεια πως μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο,  ήταν ταυτόχρονα και ηγεμών και ηγέτης για μια περίοδο της ιστορίας κυρίως μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ και την κατάρριψη του μύθου των σοσιαλιστικών παραδείσων. Είναι προφανές πως αυτές οι δύο έννοιες αποτελούν μια σύγχυση στην οποιαδήποτε στρατηγική αυτής της υπερδύναμης η οποία θεωρεί πως το παράδειγμά της είναι ηγετικό σε παγκόσμιο επίπεδο και οφείλει να το διευρύνει και να διασφαλίσει διατηρώντας την κυριαρχία της επί πολλών κρατών και την ισχύ της ως βάση μιας ηγεμονίας η οποία ιδεολογικά μπορεί και έχει σοβαρά και οφθαλμοφανή προβλήματα.

Ιδεολογία και ηγεμονία

Οι λεγόμενες πλούσιες φιλελεύθερες αστικές δημοκρατίες αποτελούν το πρότυπο πάνω στο οποίο έχει χτιστεί η ιδεολογία της αμερικανικής ηγεμονίας αλλά και η αντίληψη πως αυτό αποτελεί το πρότυπο για μια ηγεσία της για το μέλλον. Η ιδεολογία αυτή η οποία συμπεριλαμβάνει την άλλη ιδιότυπη έννοια του “κράτους εξαίρεση” στην ιστορία θυμίζει πολύ την Εγελιανή θέση για την ανερχόμενη Γερμανία του 19ου αιώνα.

Θυμίζει επίσης την Μεσσιανική άποψη της εβραϊκής ιδεολογίας σε σχέση με τον περιούσιο λαού του Θεού, όπως και την Χριστιανική Οικουμενικότητα της Βασιλείας των Ουρανών. Και βεβαίως είναι όμοια με την Ισλαμική Οικουμενικότητα η οποία ήρθε να βάλει τέλος στις δύο προηγούμενες διατυπώσεις της ηγεμονίας.

Οι Εβραίοι δεν χρησιμοποίησαν την πρακτική της κυριαρχίας πέραν της περιοχής τους. Οι Χριστιανοί έφτασαν να ταυτίσουν θρησκευτική οικουμενικότητα με την παγκόσμια κυριαρχία από τον 15ο αιώνα και το Ισλάμ πιο πρακτικό ταύτισε την σωτηριολογική του ηγεμονία με την κυριαρχία ασκώντας ωμή βία στη διάρκεια της τεράστιας επέκτασής του σε Ασία, Ευρώπη και Αφρική.

Τί συμβαίνει σήμερα

Το δράμα της Ουκρανικής κρίσης το οποίο άρχισε το 2014 με την “επανάσταση” και την πτώση ενός νόμιμα εκλεγμένου Προέδρου, συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Είναι αλήθεια πως η Νατοϊκή Συμμαχία είχε γίνει στα πλαίσια μιας συναίνεσης μεταξύ ΗΠΑ και των ευρωπαϊκών δυνάμεων οι οποίες ένοιωθαν την απειλή της ΕΣΣΔ ως μιας υπερδύναμης η οποία κατά πολύ ξεπερνούσε τις δικές τους αμυντικές και οικονομικές δυνάμεις. Είναι επίσης αλήθεια πως και μετά το 1991 χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έγιναν με συναινετικές διαδικασίες μέλη του ΝΑΤΟ. Αυτό όμως το οποίο ξεχάστηκε ήταν πως η Ευρώπη χρειαζόταν μια συλλογική ασφάλεια της οποίας μέρος θα έπρεπε να ήταν και η Ρωσία.

Τώρα πια η Ρωσία δεν ήταν μια υπερδύναμη αλλά ένας οικονομικός νάνος ο οποίος όμως διέθετε μια τεράστια πυρηνική ισχύ την οποίαν η Ευρώπη έπρεπε να συνυπολογίσει σε μια συμφωνία συλλογικής ασφάλειας. Αντ’ αυτού η συναίνεση, αποτέλεσμα της πρωτοεμφανιζόμενης ηγεσίας της ΕΕ, έμεινε μόνον στην ενδυνάμωση ενός γιγάντιου αμυντικού μηχανισμού, του ΝΑΤΟ το οποίο από τις πράξεις του έδειχνε πως παρέμενε ένα εργαλείο για την απόκρουση ενός εχθρού στην Ευρώπη, της Ρωσίας.

Στην Χάρτα όμως για την Ευρωπαϊκή Ασφάλεια το 1999 η οποία υπογράφηκε στην Κωνσταντινούπολη πέραν από το δικαίωμα της κάθε χώρας να διαλέγει ελεύθερα τις συμμαχίες της, υπήρχαν και δύο άλλοι όροι οι οποίοι έκαναν ένα αδιαίρετο όλον με τον προαναφερθέντα, τη συμφωνία που δεσμεύει τις χώρες να μην αυξάνουν τη δική τους ασφάλεια εις βάρος μιας άλλης.

Επίσης υπάρχει ο όρος ο οποίος λέει πως καμία χώρα, οργανισμός ή ομάδα κρατών δεν μπορεί μόνη να είναι υπεύθυνη για την ασφάλεια και την ειρήνη στην ευρώ-ατλαντική περιοχή και δεν μπορεί να θεωρεί κανένα μέρος της ως σφαίρα επιρροής της. Είναι προφανές πως οι ΗΠΑ θεωρούν, ως ηγεμονική δύναμη, πως η Ευρώπη και η Ουκρανία και η Γεωργία αποτελούν σφαίρα επιρροής τους, μέσω του ΝΑΤΟ ως αμυντικός μηχανισμός κατά μιας επιθετικής Ρωσίας.

Οι κινήσεις του ΝΑΤΟ προς ανατολάς

Αυτό όμως ήρθε να αμφισβητήσει ο κινέζος ΥΠΕΞ Γουάνγκ Λι στον αμερικανό ΥΠΕΞ όταν ο τελευταίος τον κάλεσε στις 26/1 για να του υπογραμμίσει την “ρωσική επιθετικότητα”, ο Κινέζος τόνισε: «όλα τα μέρη πρέπει να εγκαταλείψουν την νοοτροπία του Ψυχρού Πολέμου και να δημιουργήσουν ένα ισορροπημένο, αποτελεσματικό και διαρκή ευρωπαϊκό μηχανισμό ασφαλείας μέσω διαπραγματεύσεων» Και με μια κίνηση αποδοχής των ανησυχιών της Μόσχας για την επέκταση του ΝΑΤΟ ο Γουάνγκ συμπλήρωσε: «δεν μπορεί να εγγυηθεί κανείς την περιφερειακή ασφάλεια με το να ισχυροποιούμε ή ακόμη και να επεκτείνουμε στρατιωτικά μπλοκ.»

Είμαστε μάρτυρες μιας, δυστυχώς επιβεβαίωσης της προσπάθειας των ΗΠΑ για μια παγκόσμια ηγεμονία μέσα στα πλαίσια λίγο πολύ της θεωρίας Mackinder. Αυτό καταδεικνύει η όλη κίνηση προς ανατολάς του ΝΑΤΟ. Υπάρχει βέβαια και η άποψη η οποία υποστηρίζεται από πολλούς πως η Ρωσία με τον Πούτιν έχει πλήρως αναθεωρητικές βλέψεις επί της ανατολικής Ευρώπης και της ίδιας της Δυτικής Ευρώπης γενικότερα. Ειδικά στο ζήτημα της Ουκρανίας ο Πούτιν θεωρώντας πως η Ουκρανία η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ρωσικής ιστορίας και κουλτούρας δεν μπορεί παρά να είναι μέρος μιας νέας Ρωσικής Αυτοκρατορίας τύπου Μ. Πέτρου.

Η άποψη αυτή βέβαια περιορίζει ή ακυρώνει ουσιαστικά το μεταπολεμικό status quo το οποίο έθετε τις ΗΠΑ ως τον κεντρικό παίκτη στην Ευρώπη. Θα μπορούσε κανείς να σταθεί σε αυτό το σενάριο για τις προθέσεις των ΗΠΑ και να τις δικαιώσει ως προς το εύρος των προθέσεών τους για παγκόσμια ηγεμονία. Ίσως οι ΗΠΑ θα ήθελαν να περιοριστούν ως παίκτης ηγέτης λειτουργώντας με συναινετικές διαδικασίες. Δεν το δείχνουν επαρκώς στην Ευρώπη. Αλλά δυστυχώς υπάρχει και ένα δεύτερο ζήτημα το οποίο κάνει πιο πιστευτό το πρώτο σενάριο, αυτό της παγκόσμιας ηγεμονίας. Η επαπειλούμενη σύγκρουση με την Κίνα για την Ταϊβάν.

Μπρα-ντε-φερ

Οι ΗΠΑ στέκονται με δημιουργική ασάφεια στο πρόβλημα με την Ταϊβάν, από την μία εξοπλίζοντας την και από την άλλη μη αρνούμενοι την πολιτική της “μίας Κίνας”. Από αυτήν την πολιτική προς Ρωσία και Κίνα ταυτόχρονα απορρέει το συμπέρασμα πως η Μόσχα θα αντιδράσει στο Ουκρανικό γιατί η υποχώρηση θα σημάνει πως αποδέχεται τους κανόνες των ΗΠΑ υποδεικνύοντας και στην Κίνα τον ίδιο δρόμο, δηλαδή δεχόμενη πως οι ΗΠΑ είναι Παγκόσμια ηγεμονική δύναμη.

Είναι προφανές πως η σημερινή κατάσταση είναι ένα μπρα-ντε-φερ ηγεμονικών δυνάμεων οι οποίες στόχο έχουν την κυριαρχία και όχι την ηγεσία μέσω συναίνεσης και αποδοχής κανόνων ασφαλείας σε παγκόσμιο επίπεδο όπως και κανόνες οικονομικής συνεργασίας οι οποίοι θα ευνοήσουν μια παγκόσμια ανάπτυξη και ευημερία. Βρισκόμαστε ακόμη μακριά από μια τέτοια συγκρότηση παγκόσμιας ηγεσίας και παραμένουμε δέσμιοι της νοοτροπίας της παγκόσμιας ηγεμονίας και κυριαρχίας. Θεωρίες τύπου Mackinder, βγαλμένες από τις εμπειρίες της ευρωπαϊκής παγκοσμίου επέκτασης από τον 15ο έως τον 20ο αιώνα παραμένουν δυστυχώς ακόμη μέσα στο σκεπτικό των δεξαμενών σκέψεως και πολιτικών της Δύσης.