Γιατί η συνεργασία Τουρκίας-Ιράν είναι λυκοφιλία

Στη στρατιωτική παρέλαση του Αζερμπαϊτζάν για τον εορτασμό της νίκης του επί της Αρμενίας, ο Τούρκος πρόεδρος απήγγειλε ένα εθνικιστικό ποίημα του Αζερμπαϊτζάν που αναφέρεται στον τεχνητό διαχωρισμό του πληθυσμού στις δύο όχθες του ποταμού Αράς. Ας σημειωθεί ότι ο ποταμός χωρίζει το Αζερμπαϊτζάν από την βόρεια επαρχία του Ιράν που κατοικείται από αζερικής καταγωγής πολίτες. Η αναφορά του Ερντογάν προκάλεσε οργή στην Τεχεράνη, διασαλεύοντας τη συνεργασία Τουρκίας-Ιράν. Ιρανοί αξιωματούχοι τον κατηγόρησαν για παντουρκικό αλυτρωτισμό και επιβουλή της ιρανικής επικράτειας.

Τα τελευταία χρόνια μεταξύ Τουρκίας και Ιράν έχουν αναπτυχθεί δεσμοί και παρατηρείται κάποια συμπόρευση σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Γι’ αυτό και οι οξείες προστριβές σε υψηλό επίπεδο προκάλεσαν έκπληξη. Και οι δύο χώρες έχουν υιοθετήσει εκδοχές της “αντίστασης στα δυτικά σχέδια” στην ευρύτερη περιοχή. Ειδικά στην Τουρκία είναι διάχυτη και έντονη η θεωρία ότι –μέσω της ίδρυσης κουρδικού κράτους– οι Δυτικοί επιδιώκουν να την ακρωτηριάσουν.

Τουρκία και Ιράν χρησιμοποιούν “πολιτοφυλακές” ή μισθοφόρους σε τοπικές συγκρούσεις. Το δίκτυο πολιτοφυλακών του Ιράν είναι καλύτερα οργανωμένο και πολιτικά πιο συνεκτικό. Αντίθετα, απαλλαγμένο από γενικούς πολιτικούς στόχους, κοινές κοσμοθεωρίες και μεγάλα οράματα, το δίκτυο της Τουρκίας είναι μισθοφορικό. Και οι δύο πρώην αυτοκρατορίες εμπλουτίζουν την ρητορική τους αφ’ ενός με ανασφάλεια, αφ’ ετέρου με μεγαλειώδη οράματα. Τα όρια ανάμεσα στην άμυνα και στην επέμβαση συγχέονται.

Η Τουρκία υπήρξε ανέκαθεν κομβικός εταίρος του Ιράν. Ειδικά το εμπόριο πετρελαίου γνώριζε μεγάλη άνθηση ακόμη και σε δύσκολες για το Ιράν εποχές, όταν η Τουρκία ποικιλοτρόπως, διευκόλυνε την Τεχεράνη να παρακάμπτει τις δυτικές κυρώσεις. Είναι επίσης γνωστό το ξέπλυμα χρήματος που πραγματοποιούσε το καθεστώς Ερντογάν για λογαριασμό του Ιράν.

Η αγορά ιρανικού πετρελαίου από την Τουρκία και οι εισαγωγές τουρκικών προϊόντων από το Ιράν περιορίστηκαν το 2018, λόγω των κυρώσεων στο Ιράν που επανέφερε ο πρόεδρος Τραμπ, ειδικά μετά τον Απρίλιο 2019, όταν οι ΗΠΑ ακύρωσαν την εξαίρεση που είχε δοθεί στην Τουρκία και επτά άλλους σημαντικούς εισαγωγείς ιρανικού πετρελαίου. Το 2019 το μερίδιο του αργού πετρελαίου και των προϊόντων πετρελαίου στις τουρκικές εισαγωγές από το Ιράν μειώθηκε κατά 63% και το παραδοσιακό εμπορικό πλεόνασμα του Ιράν μειώθηκε κατά 79%. Παρόλα αυτά, οι εμπορικές σχέσεις των δύο παραμένουν πολύ σημαντικές για τις οικονομίες της σουνιτικής Τουρκίας και του σιιτικού Ιράν, κάτι που δεν αναμένεται να αλλάξει.

Η συνεργασία Τουρκίας-Ιράν

Τα τελευταία πέντε χρόνια, υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες που ώθησαν σε στενότερες σχέσεις την Τουρκία και το Ιράν. Άγκυρα και Τεχεράνη έβλεπαν την δημιουργία μιας νέας περιφερειακής τάξης πραγμάτων από τη συνεργασία των κρατών του Κόλπου με την Αίγυπτο και το Ισραήλ, με τις ευλογίες των ΗΠΑ. Αυτή η συνεργασία εμμέσως πλην σαφώς στρεφόταν εναντίον του Ιράν, και της Τουρκίας.

Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε τις δύο χώρες να υιοθετήσουν μια διττή προσέγγιση στις μεταξύ τους σχέσεις. Η μια όψη ήταν περιφερειακή και σχετικά ανταγωνιστική (διαφορές συμφερόντων σε Συρία και Ιράκ). Η άλλη εστιάζεται στην κοινή απειλή από τους συμμάχους των ΗΠΑ στην περιοχή, η οποία επί Τραμπ ευθέως για το Ιράν και εμμέσως για την Τουρκία προσπαθούσε να εξαλείψει τις φιλοδοξίες τους.

Εκτός από αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, δύο άλλες εξελίξεις ήταν κρίσιμης σημασίας για την ανάπτυξη της τουρκοϊρανικής συνεργασίας: ο αποκλεισμός του Κατάρ και το προ ετών δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία του ιρακινό Κουρδιστάν. Ο αποκλεισμός του Κατάρ από τις χώρες του Κόλπου που ξεκίνησε το 2017 και διήρκεσε μέχρι πρότινος έφερε την Τουρκία και το Ιράν πιο κοντά.

Η Άγκυρα είδε τον αποκλεισμό του Κατάρ ως άλλη μια εκδήλωση του ανταγωνισμού για μια νέα περιφερειακή τάξη πραγμάτων. Σε αυτήν την ανάγνωση, εάν το Κατάρ απομονωνόταν θα συμπαρέσυρε προς τα κάτω και την επιρροή της Τουρκίας στην περιοχή. Το Ιράν είχε παρόμοια οπτική. Έτσι, Τουρκία και Ιράν υποστήριξαν ξεκάθαρα το Κατάρ σ’ εκείνη την κρίση.

Κοινές απόψεις στο κουρδικό

Οι εξελίξεις στο Κουρδικό έπαιξαν επίσης ρόλο στην προσέγγιση Τουρκίας-Ιράν τα τελευταία χρόνια. Οι δύο αυτές χώρες έχουν τους δύο μεγαλύτερους κουρδικούς πληθυσμούς στην επικράτειά τους. Δεδομένων των προβλημάτων που έχουν και οι δύο με το κουρδικό κίνημα βρήκαν κοινόν τόπο. Με την κατάρρευση της ειρηνευτικής διαδικασίας Άγκυρας-Κούρδων (2013-2015), μια έντονα συγκρουσιακή φάση αντικατέστησε τη σύντομη περίοδο ηρεμίας.

Λόγω και της προσέγγισης με τη Μόσχα, η  Άγκυρα υποχρεώθηκε να αναδιατάξει τις προτεραιότητές της στο συριακό μέτωπο. Εγκατέλειψε τον στόχο για ανατροπή του καθεστώτος Ασαντ και εστίασε στην εξάλειψη του κουρδικού προπλάσματος κρατιδίου στη βόρεια Συρία. Η επανατοποθέτηση αυτή έθεσε τις βάσεις για την προσπάθεια επίλυσης του Συριακού από τη Ρωσία, το Ιράν και την Τουρκία, η οποία έλαβε επίσημο χαρακτήρα με τις συμφωνίες των τριών στην Αστάνα και στο Σότσι.

Αν αυτό ενέτεινε τη συνεργασία Άγκυρας-Τεχεράνης, το δημοψήφισμα ανεξαρτησίας του Κουρδιστάν στο βόρειο Ιράκ ήταν αυτό που οδήγησε σε στενότερες σχέσεις. Η Τουρκία άφησε το Ιράν και τους Ιρακινούς Σιίτες πολιτοφύλακες να επιτεθούν ενάντια στο αυτόνομο κουρδικό κρατίδιο (επίσημα Περιφερειακή Κυβέρνηση του Κουρδιστάν). Και οι δύο χώρες αντιτάχθηκαν στην ανεξαρτησία που ανακήρυξε ο Μπαρζανί για παρόμοιους και διαφορετικούς λόγους ταυτόχρονα.

Δεδομένου ότι και Τουρκία και Ιράν αντιμετωπίζουν τις αυτονομιστικές τάσεις των κουρδικών κοινοτήτων στο εσωτερικό τους, αντιτίθενται στη δημιουργία κουρδικού κράτους. Φοβούνται ότι αυτό θα ενθαρρύνει περαιτέρω τα αλυτρωτικά και εθνικοαπελευθερωτικά αισθήματα των απανταχού Κούρδων. Η κατεστημένη αντιπολίτευση και στις δύο χώρες θεωρεί ότι η γεωπολιτική ταυτότητα μιας τέτοιας οντότητας θα ήταν φιλοδυτική, υπέρ των ΗΠΑ και του Ισραήλ.

Νέες τριβές

Η δυναμική στα τρία προαναφερθέντα μέτωπα αλλάζει με αποτέλεσμα τα ανταγωνιστικά στοιχεία στις σχέσεις Τουρκίας-Ιράν να επικρατήσουν και η ένταση να αυξηθεί. Παρά την υπεροψία του Ερντογάν, που ανεχόταν ο πρόεδρος Τραμπ, η κυβερνητική αλλαγή στην Ουάσιγκτον επηρεάζει τις ισορροπίες. Η προεδρία Μπάιντεν δεν επιδιώκει αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν και είναι λιγότερο πιθανό να υποστηρίξει μια περιφερειακή τάξη πραγμάτων που να εδράζεται στα κράτη του Κόλπου και στο Ισραήλ. Ήδη έχουν αρχίσει άτυπες μυστικές συνομιλίες μεταξύ Ριάντ και Τεχεράνης. Οι εξελίξεις αυτές επιτρέπουν στον παραδοσιακό ανταγωνισμό Άγκυρας-Τεχεράνης να ξαναπάρει το πάνω χέρι.

Η Άγκυρα αναμένεται να υποστηρίξει τις προσπάθειες που στοχεύουν στην μείωση της περιφερειακής ισχύος του Ιράν. Θα επικρίνει το δίκτυο των σιιτικών πολιτοφυλακών σε Ιράκ, Συρία και Λίβανο και θα προσπαθήσει να αντισταθμίσει την επιρροή τους, ιδίως στο Ιράκ. Το δίκτυο σιιτικών πολιτοφυλακών έρχεται σε αντίθεση με την προβολή ισχύος και επιρροής που προωθεί η Τουρκία.

Οι διαφωνίες μεταξύ των δύο χωρών εντείνονται, καθώς ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός τους διευρύνεται. Το τελευταίο παράδειγμα είναι η εικόνα που εμφανίστηκε στο Νότιο Καύκασο ως αποτέλεσμα του πρόσφατου πολέμου στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Όπως είναι γνωστό, η Τουρκία πρωτοστάτησε, ενισχύοντας ποικιλοτρόπως το Αζερμπαϊτζάν και εμμέσως εγείρει ζήτημα αζέρικου αλυτρωτισμού στο Ιράν, λόγω της πολυπληθούς αζέρικης κοινότητας στα βορειοδυτικά αυτής της χώρας.

Η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί πλέον στο νότιο Καύκασο δείχνει αυξημένο ρόλο της Τουρκίας, υπεροχή της Ρωσίας και μειωμένο αποτύπωμα του Ιράν. Επιπλέον, πιθανότατα το καθεστώς Ερντογάν θα προσπαθήσει να αναπτύξει στενότερους δεσμούς με σουνιτικές οργανώσεις στον Λίβανο, πράγμα που αναμένεται να προκαλέσει αντιδράσεις από την σιιτική Χεζμπολάχ.

Το γεγονός ότι η Άγκυρα προσπαθεί –προς το παρόν ανεπιτυχώς– να επαναπροσεγγίσει την Αίγυπτο, τις χώρες του Κόλπου και το Ισραήλ, δεν χαροποιούν την Τεχεράνη. Μπορεί οι δύο χώρες προς το παρόν να συμπλέουν περιστασιακά, αλλά οι διαφορές τους είναι βαθιές και μάλλον αγεφύρωτες. Κάποια στιγμή, λοιπόν, αναπόφευκτα θα επαναφέρουν ως κύριο παράγοντα στη διαμόρφωση των διμερών σχέσεων τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.