Γιατί οι πρώην αποικιοκράτες κράτησαν χαμένες στους ωκεανούς νησίδες

Η περιήγησή μου στα υπερπόντια βρετανικά εδάφη ξεκίνησε πριν από λίγο καιρό, όταν το YouTube μου πρότεινε να παρακολουθήσω ένα ντοκιμαντέρ για το νησί της Αγίας Ελένης, το νησί στο οποίο εξορίστηκε ο Ναπολέων από τους Βρετανούς μετά την ήττα του στο Βατερλό. Η Αγία Ελένη έχει μέγεθος όσο η Αμοργός και βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο του Ατλαντικού ωκεανού. Έχει πληθυσμό περίπου 5.300 κατοίκους και απέχει εκατοντάδες χιλιόμετρα από τις ακτές τόσο της Αφρικής όσο και της νοτίου Αμερικής.

Πρωτεύουσα της Αγίας Ελένης είναι το Τζέιμστάουν, το οποίο κατά τρόπο εντυπωσιακό έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής βρετανικής επαρχιακής κωμόπολης. Έχει νοσοκομείο, τράπεζα και τον παλαιότερο αγγλικανικό ναό του νοτίου ημισφαιρίου. Είναι ενδιαφέρον ότι πρόσφατα (2016) στο νησί κατασκευάστηκε πολιτικό αεροδρόμιο, ώστε να μειωθεί η απομόνωσή του, αφού έως τότε ήταν προσβάσιμο μόνο με πλοίο. Βορειοδυτικά της Αγίας Ελένης βρίσκεται η νήσος της Αναλήψεως, στην οποία βρίσκονται στρατιωτικές βάσεις που περιλαμβάνουν αεροδρόμιο και εγκαταστάσεις ραντάρ. Η νήσος της Αναλήψεως χρησιμοποιήθηκε ως ενδιάμεσος σταθμός ανεφοδιασμού στον πόλεμο των Φώκλαντ.

Νησιά “χαμένα” στους ωκεανούς

Ψάχνοντας ακόμα νοτιότερα, ανακαλύπτει κανείς μια συστάδα τεσσάρων νησιών, τα οποία βρίσκονται περίπου στο μέσο της νοητής γραμμής που ενώνει το Κέιπ Τάουν και το Μπουένος Άιρες. Από αυτά τα νησιά, κατοικημένο είναι μόνο το μικρό ηφαιστειογενές νησί Τρίσταν Ντα Κούνια, το οποίο φέρει το όνομα του Πορτογάλου ναυάρχου που το ανακάλυψε. Το κατοικούν απόγονοι ναυαγών, οι οποίοι συγκροτούν σήμερα μια απομονωμένη κοινότητα 250 ανθρώπων που ζει από την εκμετάλλευση της θάλασσας και την καλλιέργεια πατάτας. Παρ’ όλα αυτά, το Τρίσταν Ντα Κούνια έχει τη φροντίδα της βρετανικής κυβέρνησης, η οποία έχει δημιουργήσει υποδομές και χρηματοδοτεί τη μικρή κοινότητα που ζει εκεί. Επίσης διατηρεί ως τοπικό κυβερνήτη, βρετανό διπλωμάτη καριέρας.

Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η περίπτωση της νήσου Πίτκαιρν στον Ειρηνικό ωκεανό, η οποία κατοικείται από τους απογόνους των στασιαστών της περίφημης ανταρσίας του Μπάουντι. Με έκταση όσο η Δονούσα των μικρών Κυκλάδων και πληθυσμό μόλις 48 κατοίκους, η νήσος Πίτκαιρν, μαζί με άλλα τρία ακατοίκητα νησιά, συνιστούν το μικρότερο κράτος στον κόσμο. Με βάση το καθεστώς που έχουν όλα τα υπερπόντια εδάφη, αρχηγός του κράτους είναι ο Βρετανός βασιλιάς, ενώ ο διορισμένος κυβερνήτης του έχει έδρα στη Νέα Ζηλανδία. Δεδομένου ότι ο προϋπολογισμός του Πίτκαιρν είναι ελλειμματικός, ενισχύεται οικονομικά από τον βρετανικό προϋπολογισμό.

Ολόκληρη η θαλάσσια περιοχή που ανήκει στα νησιά Πίτκαιρν έχει ανακηρυχθεί σε προστατευόμενη ζώνη βιοποικιλότητας. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα υπερπόντια βρετανικά νησιωτικά εδάφη. Γιατί όμως το Ηνωμένο Βασίλειο δείχνει τέτοια φροντίδα για αυτά τα απομονωμένα νησιά στον Ατλαντικό και στον Ειρηνικό ωκεανό; Είναι άραγε η εμμονή της πάλε ποτέ αυτοκρατορίας να διατηρήσει κάτι από την παλιά ηγεμονία της ή είναι κάτι άλλο;

Ο πλούτος των Φώκλαντ

Ας ρίξουμε μια ματιά στα νησιά Φώκλαντ τα οποία έγιναν γνωστά από τον πόλεμο Βρετανίας-Αργεντινής το 1982. Αν σήμερα κάποιος ρωτήσει ποιο είναι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των Φώκλαντ, πιθανότατα θα εκπλαγεί αν μάθει ότι είναι περίπου 71.000 δολάρια και ότι η προοπτική είναι να ξεπεράσει τις 100.000 τα επόμενα χρόνια. Πώς άραγε έγινε αυτό; Η απάντηση είναι απλή. Μέχρι το 1982 η κύρια οικονομική δραστηριότητα στα Φώκλαντ ήταν η εκτροφή προβάτων.

Το 1984 όμως ιδρύθηκε η Εταιρεία Ανάπτυξης Νήσων Φώκλαντ, η οποία έθεσε ως στόχους να αυξήσει τις ευκαιρίες απασχόλησης και το μέγεθος του τοπικού πληθυσμού, επιδιώκοντας τη μακροπρόθεσμη αυτάρκεια. Για να το επιτύχει αυτό, η Εταιρεία αναζήτησε βελτιώσεις στη γεωργική παραγωγή, στον τουρισμό, στην παραγωγή ενέργειας, στην αλιεία και στην ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα και του τομέα των υπηρεσιών.

Στο πλαίσιο αυτό, η τοπική κυβέρνηση έκανε μια σημαντική κίνηση: άσκησε τα κυριαρχικά της δικαιώματα επί της ΑΟΖ των νήσων. Έτσι, όσοι θέλουν να αλιεύσουν στην πλούσια ΑΟΖ των νήσων Φώκλαντ, πρέπει να καταβάλουν το σχετικό αντίτιμο για την άδεια αλιείας. Τα έσοδα από τα δικαιώματα αλιείας (52,5% του τοπικού ΑΕΠ) έχουν γεμίσει τα ταμεία της κυβέρνησης των Φώκλαντ, η οποία καταγράφει επί πολλά χρόνια πλεονάσματα. Σαν να μην έφτανε αυτό, εντός της ΑΟΖ των Φώκλαντ έχουν βρεθεί σημαντικά κοιτάσματα πετρελαίου, τα οποία εκτιμάται ότι σύντομα θα αρχίσουν να αποδίδουν έσοδα και στην Βρετανία και στην τοπική κοινωνία.

Για την ιστορία να σημειώσουμε ότι μετά τον πόλεμο με την Αργεντινή, η Βρετανία αναβάθμισε σημαντικά τη στρατιωτική της παρουσία στα Φώκλαντ, με τη δημιουργία αεροπορικής βάσης (Mount Pleasant) και λιμενικών εγκαταστάσεων (Mare Harbour). Έτσι στην περιοχή σταθμεύουν αξιόλογες αεροναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες μαζί με το πολιτικό προσωπικό αριθμούν 1300-1700 άτομα.

 

Η τεράστια ΑΟΖ των υπερπόντιων κτήσεων

Η περίπτωση των Φώκλαντ μας δείχνει τη σημασία που έχει η ΑΟΖ. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι οι παλιές αποικιακές δυνάμεις κρατούν πεισματικά διάφορα μικρά νησιά μέσα στην απεραντοσύνη των ωκεανών. Αρκεί να χρησιμοποιήσει κανείς απλή γεωμετρία, για να καταλάβει ότι ένα μικρό νησί εξασφαλίζει τον έλεγχο ωκεάνιου πλούτου σε μια τεράστια έκταση. Με ακτίνα 200 ναυτικά μίλια (370,4 χιλιόμετρα) το εμβαδόν του κύκλου που έχει ως κέντρο ένα μικρό νησί (Ε=πρ2), είναι 430.000 τετρ. χλμ, έχει δηλαδή 3,25 φορές την έκταση της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Καθόλου τυχαία λοιπόν, η ΑΟΖ των υπερπόντιων εδαφών της Βρετανίας, υπερβαίνει σε έκταση την μητροπολιτική ΑΟΖ της ίδιας. Συγκεκριμένα, ενώ η μητροπολιτική ΑΟΖ έχει έκταση 774.000 τετρ. χλμ, το σύνολο της ΑΟΖ μαζί με τις υπερπόντιες κτήσεις, φτάνει τα 6.805 χιλιάδες τετρ. χλμ. Εξ αυτών, οι νήσοι της Αναλήψεως, της Αγίας Ελένης και του Τρίσταν Ντα Κούνια, εισφέρουν τα 1.641.000 τετρ. χλμ, ενώ τα τέσσερα νησάκια του συστάδας Πίτκαιρν στον Ειρηνικό εισφέρουν άλλα 836.000 τετρ. χλμ!

Γαλλική ΑΟΖ: η δεύτερη στον κόσμο

Το ίδιο ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό και για τη Γαλλία. Με συνολική ΑΟΖ έκτασης 11.186 χιλιάδων τετρ. χλμ. (λόγω της Γαλλικής Πολυνησίας), η Γαλλία έχει τη δεύτερη σε μέγεθος ΑΟΖ μετά τις ΗΠΑ. Εξ αυτών, η ΑΟΖ της μητροπολιτικής Γαλλίας είναι μόνο 371 χιλιάδες τετρ. χλμ., (3,3%), δηλαδή λίγο μικρότερη από την ΑΟΖ που έχει η ακατοίκητη ατόλη (κοραλλιογενές νησί) Κλίπερτον στα ανοικτά του Μεξικού (431 χιλιάδες τετρ. χλμ).

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που η Γαλλία δηλώνει συχνά την παρουσία της –ακόμη και με πολεμικά πλοία– σε αυτή την απομονωμένη περιοχή του Ειρηνικού. Η κατοχή της ατόλης Κλίπερτον της εξασφαλίζει ενδεχομένως μερίδιο στα μεγάλα κοιτάσματα στρατηγικών μετάλλων που πιθανολογείται ότι υπάρχουν στο ωκεάνιο υπέδαφος της ευρύτερης περιοχής. Ενδεικτική ήταν η επίσκεψη σκαφών του γαλλικού πολεμικού ναυτικού στην ατόλη Κλίπερτον στο πλαίσιο της αποστολής Ζαν Ντ’ Αρκ το 2022 (βλ. βίντεο).

Η πολύτιμη ΑΟΖ των νήσων

Πολλά και ενδιαφέροντα είναι τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τα παραπάνω. Το πρώτο είναι ότι αν θέλεις να εδραιώσεις την κυριαρχία σου σε ένα νησί, πρέπει να εξασφαλίσεις βιώσιμες συνθήκες για τον πληθυσμό του. Αυτό συνεπάγεται τη δημιουργία υποδομών, κυρίως όμως συνεπάγεται την πυροδότηση μιας διαδικασίας αυτοδύναμης ανάπτυξης. Ένα άλλο συμπέρασμα είναι ότι δεν έχει σημασία πόσο απέχει ένα νησί, αλλά η βούληση και η δυνατότητα που έχει μια χώρα να κατοχυρώσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα που απορρέουν από την κατοχή του.

Βεβαίως τα περισσότερα από αυτά τα νησιά, με εξαίρεση τα Φώκλαντ και το Κλίπερτον, δεν διεκδικήθηκαν από κάποιον τρίτο, διότι βρίσκονται στο μέσον του ωκεανού. Δεν παύουν όμως να δημιουργούν ένα προηγούμενο: ότι τα νησιά, ακόμη και τα μικρότερα, έχουν υφαλοκρηπίδα και πλήρη επήρρεια σε ΑΟΖ. Αυτό ισχύει βεβαίως για τα κατοικημένα νησιώτικα συγκροτήματα.

Τέλος, η εμμονή των παλαιών αποικιοκρατικών δυνάμεων να διατηρούν αυτά τα απομονωμένα νησιά υπό τον έλεγχό τους, δείχνει πόσο σημαντικό είναι να κατέχεις ξηρά μέσα στη θάλασσα, διότι μέσω αυτής αποκτάς τον έλεγχο εκμετάλλευσης μιας τεράστιας θαλάσσιας έκτασης, η οποία κατά περίπτωση μπορεί να κρύβει μεγάλες εκπλήξεις. Αν λοιπόν στα καθ’ ημάς ακούσετε κάποιον να σας λέει ότι η «συνεκμετάλλευση δεν είναι ταμπού», ας του επισημάνετε τί ακριβώς κάνουν οι πρώην αποικιοκράτες, οι οποίοι κάθε άλλο παρά είναι “κουτόφραγκοι”.