Γιατί συμφέρει ντόπιους και ξένους η de facto διχοτόμηση της Λιβύης

Η επίσκεψη-αστραπή του διευθυντή της CIA σε Βεγγάζη και Τρίπολη (12 Ιανουαρίου), σκοπό είχε να πιέσει για την διενέργεια εκλογών, που έχουν πάει στις καλένδες, και για την εκδίωξη των 1000 μισθοφόρων της Wagner. O Μπέρνς είναι ο πιο υψηλόβαθμος Αμερικανός αξιωματούχος που επισκέφτηκε την Λιβύη εδώ και χρόνια. Σηματοδοτεί τη θέληση της κυβέρνησης Μπάιντεν να συμμαζευτεί η πολιτική κατάσταση της Λιβύης.

Το αδιέξοδο σε όλα τα επίπεδα στη διαιρεμένη Λιβύη είναι παγκόσμιο πρόβλημα και πολύ περισσότερο για την Ελλάδα. Η γεωγραφική κατανομή των υδρογονανθράκων ευνοεί τον Χάφταρ. Η αποτυχία του το 2019-2020 να καταλάβει την Τρίπολη δεν χαλάρωσε τον έλεγχό του στις πλούσιες σε πετρέλαιο περιοχές σε ανατολή και νότο. Σήμερα, ο Χάφταρ δεν έχει κανένα λόγο να μοιραστεί τα στρατηγικά του ερείσματα με τους αντιπάλους του στην Τρίπολη. Με αυτόν τον τρόπο, απολαμβάνει την υποστήριξη όχι μόνο της Ρωσίας αλλά και των εταίρων του στις ΗΠΑ, Αίγυπτο και Σαουδική Αραβία, για να μην αναφέρουμε τη Γαλλία, την Ελλάδα και την ΕΕ.

Στα βορειοδυτικά, η Τουρκία χρησιμοποιεί τη δική της στρατιωτική παρουσία για να διατηρήσει στην εξουσία τον πρωθυπουργό Ντμπεϊμπά, παρόλο που η θητεία του έχει προ πολλού λήξει. Αυτή η κατάσταση δεν ευνοεί την εξεύρεση διπλωματικής λύσης και η όποια προσπάθεια χειραγώγησης μπορεί να βυθίσει τη χώρα ξανά σε παρατεταμένη σύγκρουση. Ωστόσο, εάν η Ουάσιγκτον εννοεί όσα είπε ο Μπερνς, πρέπει να πείσει και τις δύο πλευρές ότι η εμμονή τους ενέχει κόστος. Εκτός από κυρώσεις στους Λίβυους ηγέτες όλων των παρατάξεων, απαιτεί να ληφθούν υπόψη οι κύριοι περιφερειακοί εταίροι της Ουάσιγκτον, δηλαδή η Τουρκία, η Αίγυπτος και τα Εμιράτα. Επίσης, οι Ελλάδα, Γαλλία και Ιταλία, καθώς και η ΕΕ, για την ενεργειακή απεξάρτηση της οποίας κόπτονται οι ΗΠΑ.

Δεδομένης της κατάστασης η Ουάσιγκτον δεν φαίνεται  διατεθειμένη να συμβουλευτεί το Παρίσι και την Αθήνα, καθώς αυτό θα περιέπλεκε την κατάσταση και θα απέδιδε δυσανάλογο ειδικό βάρος υπέρ του Χάφταρ. Οι ΗΠΑ δεν φαίνεται να θέλουν να αλλάξουν το status quo. Μάλλον έχουν βολευτεί. Ο Χάφταρ, παρά την αποτυχία του να καταλάβει την Τρίπολη, έχει αποδειχθεί οικονομικά ανθεκτικότατος και προσελκύει νέους συμμάχους. Το 2021, λίγους μήνες μετά το τέλος της επιχείρησης εκείνης, ένα συμβούλιο υποστηριζόμενο από τον ΟΗΕ όρισε τον Ντμπεϊμπά πρωθυπουργό για μια σύντομη θητεία στην Τρίπολη εν αναμονή των εκλογών τον Δεκέμβριο 2021.

Διαίρει και βασίλευε

Ο Χάφταρ, αν και δεν βοήθησε τον Ντπεϊμπά, τον ανέχτηκε αρχικά. Στη συνέχεια τον αποδυνάμωσε αρνούμενος να του δώσει περαιτέρω αναγνώριση ή ακόμη και άδεια να επισκεφθεί τη Βεγγάζη. Οι εκλογές δεν έγιναν, επιτρέποντας στον Ντμπεϊμπά να παραμένει πρωθυπουργός, αλλά μόνο για το δυτικό τμήμα της χώρας. Και οι δύο πλευρές προχώρησαν στην οικοδόμηση των αντίστοιχων στρατιωτικών τους δυνάμεων ενώ είχαν κάποια οικονομική συνεργασία μέσω ενός διαλόγου με την υποστήριξη των Εμιράτων μεταξύ του ανιψιού του πρωθυπουργού Ντμπεϊμπά, Ιμπραήμ, και του Σαντάμ Χάφταρ, του πιο ισχυρού από τους έξι γιους του Στρατάρχη.

Τον Φεβρουάριο 2022, η Βουλή στα ανατολικά, η οποία είναι ευθυγραμμισμένη με τον Χάφταρ, διόρισε αντίπαλο πρωθυπουργό: τον Φάθι Μπασάγκα. Ο Μπασάγκα, πρώην εχθρός του Χάφταρ στον πόλεμο 2019-2020, κατάγεται, όπως και ο Ντμπεϊμπά, από τη δυτική πόλη Μισράτα. Αφού τελείωσαν οι μάχες, ο Μπασάγκα και άλλοι σημαίνοντες έκαναν στροφή υπέρ του Στρατάρχη.

Πέρυσι, ένοπλες ομάδες προσπάθησαν να αμφισβητήσουν τον Ντμπεϊμπά. Βασικός σύμμαχος του Μπασάγκα ήταν η Ταξιαρχία Nawassi, ο οποία στις 27 Αυγούστου 2022 συγκρούστηκε με πολιτοφυλακές που ήταν υπέρ του Ντμπεϊμπά. Η Άγκυρα έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διατήρηση του στην εξουσία, παρέχοντας συμβουλές, υποστήριξη και drones. Τώρα, η Nawassi και άλλοι υπέρ του Μπασάγκα δεν έχουν πλέον πρόσβαση στο κέντρο της Τρίπολης. «Ο Φάθι Μπασάγκα είναι ο πιο αγαπητός μας φίλος, αλλά τον ενημερώσαμε ότι, κατά τη γνώμη μας, η τρέχουσα κυβέρνηση ΝτμπεΪμπά είναι η νόμιμη μέχρι να εμφανιστεί μια νέα», δήλωσε Τούρκος διπλωμάτης.

Άχρηστο το τουρκολιβυκό μνημόνιο

Παρά την υποστήριξή της στον  Ντμπεϊμπά, η Άγκυρα επιδιώκει να έχει επιρροή και στην Κυρηναϊκή. Αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Τον Ιούνιο 2020, δυνάμεις που υποστηρίζονταν από την Τουρκία προσπάθησαν να καταλάβουν την Σύρτης και τους προς ανατολάς πέντε τερματικούς σταθμούς πετρελαίου. Ο Χάφταρ απέκρουσε την επίθεση με τη βοήθεια ρωσικών δυνάμεων. Τώρα, ο Μπασάγκα και οι υπουργοί του εδρεύουν στα ανατολικά, αποδίδοντας την ευθύνη για την μη διεξαγωγή εκλογών στην Τουρκία. Από το 2020, η Τουρκία έχει κερδίσει κάποια συμβόλαια για έργα υποδομών στην ευρύτερη περιοχή της Τρίπολης, αλλά θέλει και άλλα.

Η Τουρκία έχει πάρει άδεια για έρευνες στη λιβυκή ΑΟΖ, αλλά αν δεν αποκτήσει πρόσβαση στο ανατολικό τμήμα της λιβυκής ΑΟΖ, δεν μπορεί να αξιοποιήσει το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης, που θίγει την Ελλάδα. οι Τούρκοι ξέρουν ότι δεν μπορούν να ναυμαχήσουν με το ελληνικό Ναυτικό, αν προσπαθούσαν να εφαρμόσουν το μνημόνιο που υπέγραψαν με τον Ντμπεϊμπά. Αλλά ούτε και στη νόμιμη λιβυκή ΑΟΖ, στα ανατολικά της μπορούν, χωρίς την έγκριση του Χάφταρ.

Στην ξηρά, τουρκικές εταιρείες επιδιώκουν να εμπλακούν και σε πετρελαϊκές εγκαταστάσεις στη νότια Κυρηναϊκή, αλλά και στην ανοικοδόμηση της Βεγγάζης, η οποία έχει ήδη ξεκινήσει. Για να γίνουν αυτά, η Άγκυρα πρέπει να βελτιώσει τις σχέσεις της με τον Χάφταρ και τους συμμάχους του. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η Άγκυρα δεν έχει όρεξη για νέες συγκρούσεις. Εξ ου και δυτικά της Σύρτης υπάρχει πλέον αποστρατικοποίηση. Γι’ αυτό και ο Μπασάγκα, ενώ κατήγγειλε το τουρκολιβυκό μνημόνιο, δεν επιτίθεται στην Τουρκία.

Ακόμη και πριν το Λιβυκό Εφετείο αναστείλει την εφαρμογή του μνημονίου το 2022, οι αντίπαλοι του Ντμπεϊμπά κατάλαβαν ότι για πρακτικούς λόγους η Άγκυρα δεν θα μπορούσε να το εφαρμόσει αν αυτοί δεν ήθελαν. Ο πιο φανατικός αντίπαλος του Ντμπεϊμπά είναι ο υποστηριζόμενος από την Αίγυπτο πρόεδρος της Βουλής Ακίλα Σάλεχ. Παρόλα αυτά, όταν ρωτήθηκε για την τουρκική παρέμβαση, δεν εξέφρασε εχθρότητα, προτιμώντας να κατακρίνει τον Λίβυο εχθρό του, του οποίου την αποχώρηση από την πρωθυπουργία απαιτεί ως όρο για εκλογές.

Οι ΗΠΑ και με τις δύο πλευρές

Η Κυρηναϊκή δεν είναι η μόνη επαρχία όπου η κυβέρνηση της Τρίπολης δεν ασκεί εξουσία. Το μεγαλύτερο μέρος του νοτιοδυτικού τμήματος της χώρας, που αποκαλείται Φεζάν, είναι επίσης απρόσιτο. Γι’ αυτόν τον λόγο, η Ουάσιγκτον, που συνεργάστηκε με τον Ντμπεϊμπά για τη νέα πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τρίπολη και την έκδοση υπόπτου για την επίθεση στο Λόκερμπι, συνεργάστηκε και με τους αντιπάλους του εναντίον εξτρεμιστικών ομάδων στη λιβυκή Σαχάρα. «Η κοινή μας επιχείρηση με τους Αμερικανούς συνέβαλε στην αποδυνάμωση του ISIS στη Λιβύη… Είμαστε, αναμφισβήτητα, εταίροι των ΗΠΑ στην αντιτρομοκρατία», δήλωσε ο Σαλέμ αλ Ζέντμα, αναπληρωτής πρωθυπουργός του Μπασάγκα.

Για τις επιχειρήσεις εναντίον της Αλ Κάιντα και του ISIS οι ΗΠΑ συνεργάστηκαν με την 128η ταξιαρχία μιας σημαντικής φυλής, αλλά και την ταξιαρχία “ειδικών δυνάμεων” Tareq bin Ziyad με επικεφαλής τον Σαντάμ Χάφταρ. Οι φιλοδοξίες του 36χρονου συνταγματάρχη εξηγούν τις προσπάθειες Ντμπεϊμπά και Άγκυρας να τον προσεταιριστούν. Με την Αλ Κάιντα και το ISIS να έχουν σημαντική παρουσία σε όμορες χώρες, η Ουάσιγκτον χρειάζεται συνεργασία με τέτοιες δυνάμεις.

Διχασμένα δημοσιονομικά

Η διχοτόμηση της Λιβύης γεωγραφικά δεν αλλάζει, αλλά στο θεσμικό και οικονομικό επίπεδο αλλάζει. Και οι δύο πλευρές χρηματοδοτούνται από το δημόσιο οικονομικό σύστημα της Λιβύης μέσω διαφορετικών καναλιών. Αυτό αποθαρρύνει τους κυβερνώντες από το να κάνουν βήματα επανένωσης ή και να αποδεχτούν τον κίνδυνο αλλαγής που θα προέκυπτε από το εκλογικό αποτέλεσμα. Το πλεονέκτημα του Ντμπεϊμπά είναι ότι ελέγχει την Κεντρική Τράπεζα, η οποία ελέγχει την πρόσβαση στα δημόσια ταμεία και στο συνάλλαγμα.

Μη έχοντας πρόσβαση στην Κεντρική Τράπεζα η κυβέρνηση Μπασάγκα δανείζεται από εμπορικές τράπεζες στην Κυρηναϊκή, λαμβάνοντας μια πρώτη δόση $300 εκατ. το Δ’ τρίμηνο του 2022. Το Α’ τρίμηνο του 2023, δανείστηκε επιπλέον $560 εκατ., μέρος των οποίων έχει πάει στην Επιτροπή για την Ανασυγκρότηση της Βεγγάζης. Αν και επίσημα η Τρίπολη επιβλέπει ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα της Λιβύης, στην πράξη το σύστημα έχει σπάσει στα δύο εδώ και σχεδόν μια δεκαετία. Το 2014-2020, οι αρχές στην ανατολή δανείστηκαν $53 δισ. χωρίς να συμβουλευτούν την Τρίπολη.

Το Νοέμβριο απολύθηκε ο Αλί Αλ Χίμπρι, βετεράνος οικονομολόγος που διηύθυνε το ανατολικό υποκατάστημα της Κεντρικής Τράπεζας. Ο Χίμπρι έκλινε προς τον Χάφταρ και συχνά ενεργούσε αψηφώντας τον κεντρικό τραπεζίτη Καμπίρ. Παρά το ιστορικό αυτό, η Βουλή του Σάλεχ, θέλοντας μεγαλύτερη αυτονομία και κεφάλαια, αντικατέστησε τον Χίμπρι με έναν τραπεζίτη της Ανατολικής Λιβύης που κλίνει προς στον Σαντάμ Χάφταρ.

Ο ελιγμός απέτυχε. Δύο μέλη του Δ.Σ. παραιτήθηκαν, ενισχύοντας έτσι τον κεντρικό τραπεζίτη στην Τρίπολη. Ωστόσο, το ανατολικό υποκατάστημα της Κεντρικής Τράπεζας ενδέχεται να συγκεντρώσει αρκετά δισ. για τον Λιβυκό Εθνικό Στρατό του Χάφταρ μέσω της πώλησης νέων ομολόγων σε εμπορικές τράπεζες στην Κυρηναϊκή. Αυτά τα δανεικά θα προστεθούν στα κρατικά κεφάλαια που η Κεντρική Τράπεζα της Τρίπολης διοχέτευσε στον Χάφταρ, σύμφωνα με λιβυκές πηγές.

ΗΠΑ και Ευρώπη

Ο συντονιστής του Λευκού Οίκου για Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, Μπρετ ΜακΓκερκ, εξήρε την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Εμιράτων. Στη Λιβύη, αυτή η προσέγγιση δεν συνάδει με τους σκοπούς της Ουάσιγκτον. Άγκυρα και Άμπου Ντάμπι διατηρούν καλές σχέσεις με τη Μόσχα, ενώ και οι δύο βοηθούν αντίπαλες τοπικές φατρίες να εδραιώσουν την εξουσία τους.

Τα Εμιράτα, μέχρι τώρα ο πιο ένθερμος υποστηρικτής του Χάφταρ, έχουν δείξει έντονο ενδιαφέρον για προσέγγιση με τον Ντμπεϊμπά. Θεωρούν πως μπορούν να ασκούν επιρροή και στην Τρίπολη χωρίς να εγκαταλείψουν τον Χάφταρ. Τον Ιούλιο, η διαμεσολάβηση των Εμιράτων μεταξύ Σαντάμ Χάφταρ και Ιμπραήμ Ντμπεϊμπά οδήγησε στην τοποθέτηση νέου προέδρου στην Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου. Tα Εμιράτα ελπίζουν σε οικονομικές συμφωνίες και ρυθμίσεις ασφαλείας, ενισχύοντας τον δίαυλο του ανιψιού Ντμπεϊμπά με τον υιό Χάφταρ. Ενθαρρύνοντας μυστικές συνομιλίες μεταξύ των δύο πλευρών, Εμιράτα και Τουρκία δεν προάγουν την συμφιλίωση, αλλά διαμοιράζουν ό,τι έχει απομείνει από τους κρατικούς θεσμούς και υπονομεύουν τις για εκλογές.

Εν ολίγοις, η σημερινή άρχουσα τάξη της Λιβύης βασίζεται σε ξένη στήριξη και αντιστέκεται σε οποιαδήποτε αλλαγή. Ο καθένας προσπαθεί να τροποποιήσει το σημερινό αδιέξοδο προς όφελός του. Εν τω μεταξύ, η συνεχιζόμενη διαπάλη μεταξύ πολιτοφυλακών στα δυτικά μπορεί απειλήσει την κυβέρνηση Ντμπεϊμπά και η Τουρκία να μην μπορέσει να της παράσχει βοήθεια.Τουρκία, Αίγυπτος και Εμιράτα δεν θα ανεχθούν οποιαδήποτε ουσιαστική απόκλιση από το σημερινό status quo.

Εάν η αλλαγή στη Λιβύη ήταν πραγματική προτεραιότητα για την Ουάσιγκτον, θα πίεζε τους “συμμάχους” της να προχωρήσουν σε εκλογές. Στην ΕΕ, η Ιταλία κλίνει προς την Τρίπολη, ενώ Ελλάδα και Γαλλία προς τον Χάφταρ. Η δε Γερμανία διοργάνωσε διασκέψεις (ερήμην ημών) χωρίς αποτέλεσμα και έκτοτε αδρανούν. Ασχέτως τι λένε, οι ΗΠΑ δεν είναι διατεθειμένες να κάνουν κάτι για να αλλάξουν το status quo στη Λιβύη. Στην μετά Ομπάμα εποχή δεν θέλουν ούτε να συζητήσουν με τους συμμάχους τους. Οι ΗΠΑ, λοιπόν, δεν θα κάνουν κάτι στην Λιβύη, ούτε για την ακύρωση του τουρκολιβυκού μνημονίου, ό,τι κι αν λένε. Το ζητούμενο είναι πως θα κινηθεί η Αθήνα, η οποία τελευταία ομφαλοσκοπεί.