Γιατί το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο είναι πλέον όνειρο απατηλό

Στα πρώτα του βήματα ως πρόεδρος, ο Τζο Μπάιντεν διακήρυξε ότι «Η Αμερική επιστρέφει», ή καλύτερα ότι “ξανά-επιστρέφει”. Η πρώτη φορά που είχε χρησιμοποιηθεί αυτή η φράση ήταν το 2012 από τον Μπαράκ Ομπάμα, όταν κατά τη διάρκεια ομιλίας του ανέφερε ότι «η Αμερική επιστρέφει». Για να ενισχύσει, μάλιστα, με επιχειρήματα την άποψή του, είχε στηριχτεί σε ένα άρθρο του Ρόμπερτ Κάγκαν με τίτλο “The myth of American declin”, το οποίο χαρακτήρισε ως ένα από τα σημαντικότερα άρθρα που είχε διαβάσει. Είναι, όμως, ρεαλιστικό σήμερα το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο;

Είναι σαφές ότι ο πρόεδρος Μπάιντεν, αφενός ευθυγραμμίστηκε με τις απόψεις του Ομπάμα ως προς την “επιστροφή” των ΗΠΑ και ό,τι αυτές συνεπάγονται, αφετέρου έδειξε να συμμερίζεται την επιχειρηματολογία του Kagan, ότι είναι ένας “μύθος” η αμερικανική παρακμή. Επιβράβευσε, μάλιστα, τη σύζυγό του Κάγκαν, Βικτώρια Νούλαντ, διορίζοντάς την υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ.

Η αλήθεια είναι ότι η Νούλαντ ανήκει στην ομάδα που χειρίζεται την πολιτική εθνικής ασφάλειας επί Δημοκρατικών. Υπενθυμίζουμε ότι είχε παίξει κεντρικό ρόλο στην ουκρανική κρίση πολύ πριν τον σημερινό πόλεμο. Έχουν μείνει στην ιστορία, μάλιστα, τα απαξιωτικά λόγια της Νούλαντ για τους Ευρωπαίους το 2014, τα οποία κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος με τις απόψεις για τoυς Ευρωπαίους, που διατυπώνει στα βιβλία του ο σύζυγός της, Κάγκαν, που εκφράζει το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο. Έτσι, λοιπόν, από το “η Αμερική επιστρέφει” του Ομπάμα πήγαμε στο “Η Αμερική πρώτη” του Τραμπ και στο “Η Αμερική επιστρέφει (ξανά)” του Μπάιντεν.

Ήταν ορατή η δυσκολία των ΗΠΑ να βρουν τον “βηματισμό” τους, αν και με τον χειρισμό τους στο Ουκρανικό υπερέβησαν την αμηχανία τους, αλλά κατά τρόπο που μπορεί να αποδειχθεί πολύ επικίνδυνος και για τον κόσμο, αλλά και για τις ίδιες. Με δεδομένο πλέον τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις εξελίξεις που αυτός και οι κυρώσεις πυροδότησαν, το κρίσιμο στρατηγικό ερώτημα είναι εάν οι ΗΠΑ μπορούν ή όχι να επιστρέψουν ως μοναδική υπερδύναμη, αντιστρέφοντας την πορεία προς ένα πολυπολικό διεθνές σύστημα. Με άλλα λόγια, το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο είναι ρεαλιστικό ή όχι;

Δημοκρατία και αμερικανική ισχύς

Σε αυτό το ερώτημα μπορούν να αναδειχθούν διάφορα στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια ηγεμονική δύναμη. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ραϋμόν Αρόν θεωρούσε ότι η ισχύς μιας μεγάλης δύναμης μειώνεται, όταν δεν υπηρετεί πλέον μια ιδέα. Τον 21ο αιώνα, ποια άραγε είναι η ιδέα που υπηρετούν οι ΗΠΑ, εκτός από το να επικαλείται την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα αναμφισβήτητα έχουν την αξία τους, αλλά σε έναν πλανήτη που αντιμετωπίζει τόσες προκλήσεις –τον τελευταίο καιρό, μετά την πανδημία, προστέθηκε ο πόλεμος, ο πληθωρισμός και η ενεργειακή κρίση– απαιτούνται και πρακτικές οικουμενικές λύσεις.

Είναι γεγονός ότι στο παρελθόν, η επίκληση της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνέβαλαν σημαντικά στην ανάδειξη των ΗΠΑ σε παγκόσμια “αυτοκρατορία”, αλλά θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στον 21ο αιώνα, με την επίκληση των ίδιων αξιών, διαπιστώνεται επίσης η μεγαλύτερη μείωση της αμερικανικής ισχύος. Στο θέμα αυτό ο Μπρεζίνσκι στο “Out of Control” (1993) ήταν προφητικός όταν δήλωνε ότι δεν μπορεί να υποτιμηθεί η συμβολή της δημοκρατίας στην πτώση του κομμουνισμού, αλλά από μόνη της δεν θα ήταν αρκετή, αν δεν είχε συνδυαστεί και με άλλες επιθυμίες της εποχής εκείνης.

Ο Μπρεζίνσκι θεωρούσε ότι η δημοκρατία, ως ιδέα, θα συνέβαλε στην αύξηση της αμερικανικής ισχύος, αν θα μπορούσε αυτή να συνοδεύεται από την ιδέα της καθολικής ανθρώπινης αξιοπρέπειας, με βασική απαίτηση τον σεβασμό διαφορετικών πολιτιστικών, πολιτικών, κοινωνικών και θρησκευτικών εκφάνσεων. Μόνο τότε οι ΗΠΑ θα κατόρθωναν να υπερβούν τον κίνδυνο η παγκόσμια πολιτική αφύπνιση να στραφεί εναντίον τους, όπως τελικά και έγινε!

Η διχασμένη Αμερική

Ένα άλλο απαραίτητο στοιχείο της εθνικής ισχύος κάθε χώρας, το οποίο στην περίπτωση των ΗΠΑ υποτιμάται ή εντέχνως αποκρύπτεται, είναι η εθνική ενότητα. Αυτή –με τη μορφή της κοινής γνώμης– παρέχει έναν άυλο παράγοντα, χωρίς την υποστήριξη του οποίου καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να προωθήσει τις πολιτικές της με επιτυχία. Η παρουσία, ή η απουσία της εθνικής ενότητας αποκαλύπτεται ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης.

Ειδικά στις ΗΠΑ, το βάρος της αμερικανικής ισχύος στις διεθνείς υποθέσεις εξαρτάται κατά έναν περίεργο βαθμό από τη διάθεση της αμερικανικής κοινής γνώμης. Χωρίς τη συναίνεση της κοινωνίας δεν μπορεί να εφαρμοστεί αποτελεσματική εξωτερική πολιτική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πόλεμος στο Βιετνάμ. Μπορεί στην υπόθεση του Ουκρανικού, η αμερικανική και ευρύτερα δυτική κοινή γνώμη να ιονίστηκε σε μία σκληρή αντιρωσική κατεύθυνση, αλλά μένει να αποδειχθεί εάν η ενεργειακή κρίση και ο πληθωρισμός θα αφήσουν αλώβητη ή αντιθέτως θα διαβρώσουν την εθνική ενότητα.

Το γεγονός, ωστόσο, ότι η αμερικανική κοινωνία είναι διχασμένη είναι πλέον κοινός τόπος. Αυτός ο διχασμός φάνηκε καθαρά με την εκλογή του Τραμπ το 2016, με τα επεισόδια που προκλήθηκαν μετά τον φόνο του Αφροαμερικανού Φλόιντ από αστυνομικούς, με το αμφίρροπο αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών του 2020 και με την εισβολή στο Καπιτώλιο πριν την ορκωμοσία του προέδρου Μπάιντεν. Τα γεγονότα αυτά δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, έστω κι αν το “αόρατο χέρι” των ΜΜΕ φροντίζει να ρυθμίζει την ενημέρωση της αμερικανικής κοινής γνώμης για επίμαχα ζητήματα. Βέβαια, οι βαθιές κοινωνικές κρίσεις δεν μπορούν να “τακτοποιηθούν” γιατί δεν είναι τεχνικό ζήτημα.

Το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο και ο διχασμός

Τα πρώτα σημάδια διχασμού της αμερικανικής κοινωνίας φάνηκαν με την “μη αναμενόμενη” για πολλούς εκλογή Τραμπ το 2016 με το σύνθημα «πρώτα η Αμερική». Η Ουάσιγκτον έδειχνε να υποτιμούσε τις προειδοποιήσεις για τις ραγδαίες δομικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που συντελούνται παγκοσμίως, ως συνέπεια της επιτάχυνσης ανακατανομής του παγκόσμιου πλούτου. Βέβαια, οι λανθασμένες πολιτικές Ομπάμα και των προκατόχων του δεν ήταν η αιτία για να αλλάξει η ιστορία, αλλά συνέβαλαν αποφασιστικά στο να επιταχυνθούν οι εξελίξεις.

Οι ΗΠΑ, επειδή ως έθνος –όπως λέει ο David Calleo– είναι εγγενώς συνδεδεμένες με την ηγεμονία σε βαθμό εμμονής, έβλεπαν την παγκοσμιοποίηση μόνο ως διεύρυνση του δικού τους πεδίου δράσης και δεν μπορούσαν να δουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της αναστροφής του ρεύματος. Αποτέλεσμα ήταν ότι υποτιμούσαν ακόμα και τις προβλέψεις πολλών Αμερικανών διανοητών, οι οποίοι προειδοποιούσαν για τις αλλαγές που επέρχονται σε παγκόσμιο επίπεδο, ως συνέπεια των αντιαποικιοκρατικών πολέμων και της απελευθέρωσης τεράστιων παραγωγικών δυνάμεων στην Ανατολή, οι οποίες συνέβαλαν αποφασιστικά στην μεγαλύτερη μετατόπιση του κέντρου βάρους της παραγωγής παγκόσμιου πλούτου.

Οι επερχόμενες αλλαγές στη ισορροπία ισχύος επηρεάζουν ήδη και θα συνεχίσουν να επηρεάζουν με μεγαλύτερη ένταση τις ΗΠΑ. Στο επίπεδο της εσωτερικής πολιτικής θα αναγκαστούν να εφαρμόσουν μακροχρόνια μέτρα λιτότητας, προκειμένου να παραμείνουν ανταγωνιστικές, γεγονός που ενισχύσει ακόμα περισσότερο την εσωτερική κοινωνική κρίση. Στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής, για να αντιμετωπίσει η Ουάσιγκτον τις συνέπειες της ανακατανομής πλούτου και ισχύος, επιδιώκει να “δαιμονοποιήσει” την Κίνα και να την αναδείξει ως τη βασική αιτία για τα προβλήματα των ΗΠΑ. Στοχεύει έτσι από την μία να συσπειρώσει την αμερικανική κοινωνία και από την άλλη να συσπειρώσει γύρω της άλλες χώρες, υποτιμώντας την πραγματική δυναμική σε οικονομικό και γεωπολιτικό επίπεδο.

Η Κίνα “μεγάλος παίκτης”

Ο Χάντινγκτον, στο “Class of Civilizations”, αναλύει το γεωπολιτικό σύνολο που θεμελιώνεται στην Άπω Ανατολή γύρω από τον κινεζικό πολιτικό και οικονομικό “γίγαντα”, εξαιρώντας την Ιαπωνία. Συμβουλεύει τις ΗΠΑ να αναγνωρίσουν την κινεζική ηγεμονία στην Άπω Ανατολή, εγκαταλείποντας τις βλέψεις τους να διαμορφώσουν μόνες τους την παγκόσμια τάξη. Παραθέτει, μάλιστα, μια φράση του πρώην πρωθυπουργού της Σιγκαπούρης Lee Kuan Yew (1994), ο οποίος χαρακτηρίζει την Κίνα ως «τον μεγαλύτερο παίκτη στην ιστορία» του ανθρώπου και ότι η Κίνα δεν θα αλλάξει το σύστημα διακυβέρνησης της, καθώς η άνοδος της και ό,τι είναι σήμερα, οφείλεται σε αυτό.

Την ίδια άποψη έχει και ο πολιτικός φιλόσοφος Παναγιώτης Κονδύλης, ο οποίος θεωρεί ότι η Κίνα δεν θα ήταν ό,τι είναι σήμερα (1998) και ό,τι θα είναι τον 21ο αιώνα, χωρίς την κομμουνιστική επανάσταση και τη συνέχειά της. Συνεχίζει, λέγοντας ότι όσοι μετρούν τις κοσμογονικές ανατροπές που προκάλεσε η κινέζικη επανάσταση με έννοιες, όπως σοσιαλισμός και καπιταλισμός, στέκουν στην επιφάνεια των πραγμάτων. Κατ’ αυτόν, η ιστορική ουσία δεν βρίσκεται εδώ, αλλά στην ανάδυση νέων παγκόσμιων δυνάμεων, ικανών να εκτοπίσουν τις παλιές.

Τον 21ο αιώνα, οι ΗΠΑ έχουν υποστεί σημαντική μείωση της σχετικής ισχύος τους, έχει τραυματιστεί βαθιά η νομιμότητα των πράξεων τους και η διεθνής αξιοπιστία τους. Παρ’ όλα αυτά αδυνατούν να εγκαταλείψουν την αυτάρεσκη στάση ότι μπορούν μόνες αυτές να υπαγορεύουν τους κανόνες λειτουργίας του διεθνούς συστήματος και της παγκοσμιοποίησης. Με άλλα λόγια αδυνατούν να απαλλαγούν από το αμερικανικό αυτοκρατορικό σύνδρομο. Κι αυτό το βλέπουμε ακόμα μια φορά στην Ουκρανία και στα όσα ισχυρίζονταν ότι θα συνέβαιναν στη Ρωσία λόγω των δυτικών κυρώσεων.

Πώς μπορεί η Αμερική να επιστρέψει στην πρωτοκαθεδρία όταν σύντομα όχι μόνο δεν θα είναι η μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη, αλλά επιπλέον το μόνο εργαλείο άσκησης πλανητικής πολιτικής που θα της έχει απομείνει θα είναι η απειλή επιβολής και η επιβολή κυρώσεων στους αντιπάλους τους. Εάν οι ΗΠΑ επιθυμούν να “επιστρέψουν” οφείλουν να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα, να αναγνωρίσουν το ρόλο των άλλων μεγάλων δυνάμεων, ώστε να διαμορφωθεί μια πολυπολική παγκόσμια τάξη. Οι ΗΠΑ δεν μπορούν πλέον να ενεργούν εξ ονόματος της ανθρωπότητας.