H εξωτερική πολιτική των Αβδούλ Χαμίτ Β΄, Κεμάλ και Ερντογάν – Μία σύγκριση

Εμβληματικό έργο του Χαμίτ ήταν ο Σιδηρόδρομος του Χετζάζ (1900–1908), που συνέδεε Κωνσταντινούπολη–Μεδίνα, εξυπηρετώντας ταυτόχρονα το προσκύνημα και την διοικητική/στρατιωτική πρόσβαση στο εσωτερικό της αραβικής χερσονήσου. Στο ευρύτερο γεωοικονομικό πεδίο, ενίσχυσε τη γερμανική παρουσία (σιδηρόδρομος Βαγδάτης, επενδύσεις Deutsche Bank), ως αντιστάθμισμα σε Αγγλία-Γαλλία-Ρωσία.

Η πολιτική αυτή πρόσφερε κεφάλαια και τεχνογνωσία, αλλά αύξησε τη διείσδυση ευρωπαϊκών συμφερόντων στα οθωμανικά δημοσιονομικά και στις υποδομές, ακόμα περισσότερο απ’ ο,τι οι μέχρι τότε διομολογήσεις (kapitular).

Η πολιτική Ατατούρκ

Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ (1923–1938), άσκησε μια αμυντική εξωτερική πολιτική, νομικιστική και πολυμερώς θεσμοκεντρική. Ο κορμός της ήταν η αρχή “Yurtta sulh, cihanda sulh” (Ειρήνη στην Πατρίδα, Ειρήνη στον Κόσμο), που μετουσιώθηκε σε διπλωματικές διευθετήσεις όπως η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) ως θεμέλιο διεθνούς νομιμοποίησης.

Η συνθήκη του Μοντρέ (1936) με την αναθεώρηση του καθεστώτος των Στενών, την επιστροφή του στρατιωτικού ελέγχου στην Τουρκία και ρυθμίσεις για τη ναυσιπλοΐα. Περαιτέρω, τη Βαλκανική Συνεννόηση (1934) και το Σύμφωνο του Σαανταμπάντ (1937). Συνέχισε με τη συλλογική ασφάλεια με τους γείτονες (Ελλάδα, Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία / Ιράν, Ιράκ, Αφγανιστάν), ώστε να “σφραγιστούν” δυτικά και ανατολικά τα σύνορα της Τουρκίας (ίδρυση, 29.10.1923).

Η στρατηγική του κατεύθυνση ήταν “δυτικίζουσα” χωρίς όμως επιθετικές φιλοδοξίες. Με αποτροπή του αναθεωρητισμού, τήρηση ισορροπιών, οικονομικό εκσυγχρονισμό και διπλωματική προβολή αξιοπιστίας. Αναφερόμενος σε αυτή την ιστορική τουρκική Τριανδρία, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (2002-2025) εφάρμοσε την πολιτική , από “μηδενικά προβλήματα” σε επιλεκτική προβολή ισχύος.

Συγκεκριμένα, στο διάστημα 2002–2010 τήρησε το δόγμα Νταβούτογλου – “μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες”. Άνοιγμα προς την ΕΕ, οικονομική διασύνδεση με τη Μέση Ανατολή, μεσολαβήσεις και “ρυθμική διπλωματία”. Στο διάστημα 2011–2019 και μετά την Αραβική Άνοιξη, έκανε στροφή σε σκληρότερα μέσα.

Πλέον συγκεκριμένα, σε Συρία, με τρεις κύριες διασυνοριακές επιχειρήσεις (Ασπίδα του Ευφράτη 2016–17, Κλάδο Ελαίας 2018, Πηγή Ειρήνης 2019) για την ανάσχεση του ΙSIS και –ιδίως– του Κουρδικού YPG/PKK, με τη δημιουργία ζώνης ασφαλείας και έλεγχο ροών. Συνέχισε με την προμήθεια ρωσικού συστήματος αντιαεροπορικής άμυνας S400, που έφερε την αποπομπή από το πρόγραμμα F-35 και κυρώσεις/περιορισμούς των ΗΠΑ (CAATSA). Παρενέβη στην Ανατολική Μεσόγειο με το Τουρκο-Λιβυκό Σύμφωνο (2019), την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών με την Κυβέρνηση Τρίπολης (MoU), δηλ. μια συμφωνία συνδεδεμένη με το ενεργειακό/γεωπολιτικό ανταγωνισμό και τις έντονες αντιδράσεις της Ελλάδας.

Δόγμα Ερντογάν

Στο διάστημα 2020–2025 ακολούθησε πολιτική Εξισορρόπησης –αναθερμάνσης, αλλά και “κόκκινες γραμμές” με χώρες της περιοχής. Οι περίοδοι έντασης στο Αιγαίο/Αν. Μεσόγειο (NAVTEX, έρευνες) εναλλάσσονται με διπλωματικές επαναπροσεγγίσεις (ΗΑΕ, Σ. Αραβία, Αίγυπτο, Ελλάδα, ακόμα και Ισραήλ πριν τη ρήξη λόγω του Παλαιστινιακού). Η Άγκυρα συνέδεσε τη συναίνεσή της για την είσοδο της Σουηδίας και Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ, με ζητήματα καταστολής τρομοκρατίας και εξοπλισμών. Τελικά, η Βουλή της, ενέκρινε την ένταξη των υποψηφίων χωρών στο ΝΑΤΟ, ανοίγοντας τον δρόμο για την ολοκλήρωση της διαδικασίας (Μάρτιος 2024).

Όμως, με αφορμή τη Γάζα/Ισραήλ-ΝΑΤΟ, η Τουρκία μπλόκαρε πρωτοβουλίες συνεργασίας ΝΑΤΟ-Ισραήλ, προβάλλοντας την παλαιστινιακή διάσταση, ενώ παράλληλα επιδιώκει “επανασύνδεση” καναλιών με τη Δαμασκό για συνολική διευθέτηση στο βόρειο μέτωπο.

Η αντίληψη κεντρικότητας χώρου, από τον Αβδούλ Χαμίτ (σιδηρόδρομοι/προσκύνημα/έλεγχος περιφέρειας) έως τον Ερντογάν (διάδρομοι στη Συρία-Λιβύη-Ανατολική Μεσόγειο), η Άγκυρα επενδύει σε “γραμμές” επιρροής που συνδέουν ασφάλεια, οικονομία και συμβολισμό. Η Εξισορρόπηση μεγάλων δυνάμεων, η οθωμανική γερμανοφιλία του ύστερου 19ου αιώνα και ο σύγχρονος “στρατηγικός αυτόνομος” ελιγμός (NATOϊκή Τουρκία με ρωσικά S-400) αποτυπώνουν σταθερή αναζήτηση ελευθερίας κινήσεων.

Εν τούτοις, ο πανισλαμισμός του Αβδούλ Χαμίτ στόχευε στην ενοποίηση της αυτοκρατορίας. Ο κεμαλισμός ήταν εθνικός-κοσμικός και αμυντικός, ο δε ερντογανισμός μετακινήθηκε από οικονομική διασύνδεση/μεσολάβηση σε επιλεκτική προβολή ισχύος, με έμφαση στην ασφάλεια συνόρων και θαλάσσιων ζωνών. Ο Ατατούρκ προέκτεινε την επιρροή μέσω συνθηκών/συμφώνων (Μοντρέ, Βαλκανική–Σαανταμπάντ).

Ο επίγονος του “κόκκινου σουλτάνου”, Χαμίτ

Ο Ερντογάν, ιδίως μετά το 2016, κατέφυγε συχνότερα σε στρατιωτικά μέσα (Συρία), εργαλεία άμυνας (S-400) και θαλάσσιες νομικές/γεωπολιτικές κινήσεις (MoU με Λιβύη). Η περίοδος Ερντογάν συνδυάζει πρώιμη “ήπια ισχύ” και ΕΕ-κεντρική ατζέντα, περιφερειακές παρεμβάσεις μετά το 2011, εκκρεμότητες/διαπραγματεύσεις στο ΝΑΤΟ και στην Ανατολική Μεσόγειο. Ταυτόχρονα, διατηρείται η κεμαλικής καταγωγής ευαισθησία στη στρατηγική των Στενών (Μοντρέ), που συνεχίζει να ορίζει τα όρια ελιγμών σε περιβάλλον ρωσο-ουκρανικού πολέμου και νατοϊκών ισορροπιών.

Συμπερασματικά, ο λάτρης του Αβδούλ Χαμίτ, Ταγίπ Ερντογάν, θα κινηθεί σ’ αυτό το μοτίβο, έχοντας σύμμαχο τον χρόνο και την υπομονή, ασκώντας πολιτική πολιορκίας και όχι “αστραπιαίας επίθεσης”, τουλάχιστον στα θέματα με την Ελλάδα.