Η Ανατολή αντεπιτίθεται…

Και αυτό το κάνει βασισμένη πάνω σε μια παράδοση, την οποία μοιράζεται με ολόκληρη την Άπω Ανατολή, η οποία βασίζεται στην αναζήτηση της αρμονίας, τη σχετικότητα πρακτικών και θέσεων, την ανοχή και την προσαρμοστικότητα στα δεδομένα. Αντιθέτως, η Δύση αναζητεί απόλυτες “αλήθειες”, “τέλεια” μοντέλα και προσπαθεί να τα επιβάλει και εκτός αυτής.

Έχουμε λοιπόν και μια κρυφία πολιτισμική διάσταση στη σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα, η οποία έστω και μερικώς, εξηγεί μια εν πολλοίς αφύσικη προσέγγιση και συσσωμάτωση χωρών της Ασίας, τα οποία έχουν σοβαρές διαφορές μεταξύ τους. Η “Απόλυτη Αλήθεια” και το “Ορθό Δόγμα” της Δύσης αντιμετωπίζει τον πραγματισμό και την προσαρμοστικότητα της Ανατολής.

Η ιστορία της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των χωρών της Άπω Ανατολής προσφέρει μια εντυπωσιακή αντίθεση ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Στη Δύση συναντούμε μια βαθιά πολιτισμική εμμονή με το “σωστό δόγμα”, είτε πρόκειται για θρησκευτικές, είτε για πολιτικές, είτε για οικονομικές θεωρίες. Αντίθετα, οι χώρες της Ανατολής, από την Ιαπωνία της εποχής της Παλινόρθωσης Μέιτζι έως την Κίνα του Ντενγκ Σιαο Πίνγκ, επέδειξαν μια αξιοσημείωτη ευελιξία και πραγματισμό, αντιμετωπίζοντας τις θεωρίες ως εργαλεία και όχι σαν απόλυτες αλήθειες.

Στον Δυτικό Χριστιανισμό, ήδη από τον Μεσαίωνα, αναπτύχθηκε η ιδέα της μίας και μοναδικής αλήθειας. Η Εκκλησία όριζε τι είναι “ορθό δόγμα” και τι είναι αίρεση. Η αναζήτηση της καθαρής, αλάνθαστης, πίστης διαμόρφωσε μια κουλτούρα στην οποία η διαφωνία δεν ήταν απλώς διαφορετική γνώμη, αλλά απειλή για τη σωτηρία.

Αυτή η νοοτροπία πέρασε και στη νεωτερικότητα. Ο Διαφωτισμός, ο φιλελευθερισμός, ακόμη και ο μαρξισμός, συχνά παρουσιάστηκαν ως “καθολικές θεωρίες”, οι οποίες εξηγούν, ή πρέπει να εξηγήσουν, τον κόσμο στο σύνολό του. Στη Δύση, η ιδεολογία προηγείται και η πολιτική καλείται να την υπηρετήσει.

Ποια είναι η ανατολική παράδοση

Είναι η ανατολική παράδοση του πραγματισμού, της σχετικότητας και της αναζήτησης της αρμονίας. Στην Ανατολή, αντίθετα, οι κυρίαρχες παραδόσεις – Κομφουκιανισμός, Βουδισμός, Σιντοϊσμός – δεν αναζήτησαν ποτέ μία απόλυτη αλήθεια. Το ζητούμενο ήταν η ισορροπία, η αρμονία, η σωστή συμπεριφορά στο σωστό πλαίσιο. Η σκέψη ήταν πιο λειτουργική παρά δογματική. Αυτός ο πολιτισμικός κώδικας επέτρεψε στους ηγέτες της Ανατολής, όλων των πολιτικών θέσεων και αποχρώσεων, να προσεγγίσουν την οικονομική ανάπτυξη όχι ως εφαρμογή μίας θεωρίας, αλλά ως πειραματική διαδικασία, όπου διαφορετικά εργαλεία συνδυάζονται κατά περίπτωση.

Έτσι, όταν ήρθε η ώρα της νεωτερικότητας, οι ανατολικές κοινωνίες δεν έψαξαν να εφαρμόσουν ένα δόγμα, αλλά να βρουν τι δουλεύει. Δεν ακολούθησαν τυφλά φιλελεύθερα ή σοσιαλιστικά μοντέλα, αλλά συνδύασαν στοιχεία τους, ανάλογα με τις περιστάσεις και τα πάντρεψαν με ιδιαίτερα στοιχεία των κοινωνιών τους, των πολιτικών τους συστημάτων και των πολιτισμών τους, αναζητώντας την επιτυχία στην αγορά.

Η Ιαπωνία με την Παλινόρθωση Μέιτζι (1868) αντέγραψε θεσμούς και τεχνολογία από τη Δύση, αλλά κράτησε τη δική της αυτοκρατορική νομιμοποίηση. Ο πρώτος Πρόεδρος της Κινεζικής Δημοκρατίας και ιδρυτής του εθνικιστικού κόμματος Κουόμιτανγκ, Σουν Γιατ-Σεν μιλούσε για μεικτή οικονομία και μονοκομματική καθοδήγηση σε μια μεταβατική περίοδο. Τις θεωρίες του εφάρμοσε σχεδόν κατά γράμμα ο Ντενγκ Σιάο Πινκγ, όταν ανάλαβε την εξουσία στην Κίνα μετά τον θάνατο του Μάο. Στη Σιγκαπούρη, ο Λι Κουάν Γιέου δημιούργησε ένα οικονομικό θαύμα συνδυάζοντας ανοιχτές αγορές με αυστηρή κρατική πειθαρχία.

Στη δε Νότιο Κορέα, ο ακραία αντικομουνιστής, Στρατηγός Παρκ Τσουνγκ Χι εφάρμοσε χωρίς καμία τύψη σοβιετικής έμπνευσης πενταετή προγράμματα για να αναπτύξει τη βαριά του βιομηχανία, σε συνδυασμό με καπιταλιστικούς κολοσσούς ενωμένους σε ομάδες, τα περιβόητα τσαεμπόλ, που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο, αλλά και την προστασία του κράτους. Και τέλος ο Ντενγκ Σιάο Πινγκ στην Κίνα συμπύκνωσε την ιδεολογία του, ή ίσως καλύτερα την έλλειψη ιδεολογικών, στην περίφημη ρήση του: «δεν έχει σημασία αν η γάτα είναι άσπρη ή μαύρη, αρκεί να πιάνει ποντίκια».

Η σημερινή γεωπολιτική διάσταση

Η αντίθεση αυτή μεταξύ των ανατολικών και δυτικών κοσμοαντιλήψεων και των οικονομικών και πολιτικών πρακτικών που προέρχονται από αυτές, είναι εμφανής και σήμερα. Από τη μία, οι ΗΠΑ και η ΕΕ μιλούν για μια παγκόσμια “σύγκρουση αξιών”, για δημοκρατία εναντίον αυταρχισμού. Αντιθέτως, η Κίνα και οι σύμμαχοί της αλλά και οι αντίπαλοι της στην Ανατολή δεν προβάλλουν κάποιο καθολικό μοντέλο.

Μιλούν για ανάπτυξη, σταθερότητα και για win–win συνεργασίες. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι πολλές χώρες του Παγκόσμιου Νότου βρίσκουν ελκυστικό το ασιατικό μοντέλο. Γιατί δεν τους ασκεί κριτική για τα εσωτερικά τους θέματα και δεν τους επιβάλλει να αλλάξουν τα πολιτικά τους συστήματα. Προσφέρει επενδύσεις, τεχνολογία, υποδομές. Με απλά λόγια: δίνει λύσεις (έστω και απατηλές κάποιες φορές…) χωρίς δόγμα.

Η ιστορία της οικονομικής επιτυχίας των χωρών της Άπω Ανατολής δείχνει ότι η επιτυχία δεν έρχεται μέσα από άκαμπτες θεωρίες. Οι ηγέτες που πέτυχαν μεγάλες ανατροπές, από την περίοδο Μέϊτζι στην Ιαπωνία μέχρι τον Ντενγκ Σιάο Πινγκ στην Κίνα, ήταν εκείνοι που δανείστηκαν ιδέες από παντού και τις προσάρμοσαν στις ανάγκες του έθνους τους. Η Δύση εξακολουθεί να βλέπει τις ιδεολογίες σαν ορθοδοξίες που πρέπει να γίνουν καθολικές. Αντιθέτως, η Ανατολή βλέπει τις θεωρίες ως εργαλεία που πρέπει να δουλέψουν στην πράξη.

Εν κατακλείδι λοιπόν, στον 21ο αιώνα, η σύγκρουση ΗΠΑ-Κίνας δεν είναι μόνο οικονομική ή στρατιωτική• είναι και σύγκρουση πολιτισμικών παραδόσεων: η μία θέλει να επιβάλει το “σωστό μοντέλο”, η άλλη να αποδείξει ποιο μοντέλο λειτουργεί καλύτερα. Ίσως, τελικά, το μάθημα από την Ανατολή είναι απλό αλλά ισχυρό: η πολιτική και η οικονομία πρέπει να υπηρετούν την πραγματικότητα, όχι ένα δόγμα.