Η Χάρτα των Παρισίων και η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας – Λόγια και πράξεις 30 χρόνια πριν

Η προ καιρού δήλωση του προέδρου Μακρόν πως «το ΝΑΤΟ είναι εγκεφαλικά νεκρό» είχε προκαλέσει την δημόσια αντίδραση αρκετών συμμάχων και, ειδικότερα, της Γερμανίας. Στις 21 Νοεμβρίου 1990, ένα χρόνο μετά την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, οι 35 ηγέτες των χωρών της Ευρώπης, των ΗΠΑ και του Καναδά έβαλαν την υπογραφή τους στη “Χάρτα των Παρισίων για μια Νέα Ευρώπη”.

Είναι ένα πολιτικά δεσμευτικό κείμενο. Πριν από 30 χρόνια αυτάρεσκα το ονομάσαμε ιστορικό. Το υπέγραφαν προσωπικότητες που άξια φέρουν τον τίτλο του ηγέτη, όπως η Θάτσερ, ο Μιτεράν, ο Κολ, ο Μπους (ο πρεσβύτερος) και ο Γκορμπατσόφ. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ήταν επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας, στην οποία μετείχε και ο υπουργός Εξωτερικών Αντώνης Σαμαράς.

Ο λόγος του τότε πρωθυπουργού ήταν  συναρπαστικός. Ένα από τα καλύτερα κείμενα που έχω ακούσει. Ήμουν εκεί, έχοντας εν τω μεταξύ διαπραγματευτεί το κείμενο της Χάρτας στην προπαρασκευαστική Συνάντηση της Βιέννης. «Χαιρετίζουμε το τέλος της περιόδου των συγκρούσεων και της διαίρεσης στην Ευρώπη».  Με τον πρωτοσέλιδο αυτό τίτλο η  έγκυρη  γαλλική εφημερίδα Le Monde της 22ας Νοεμβρίου 1990 προέβαλε την υπογραφή της “Χάρτας των Παρισίων για μια Νέα Ευρώπη”.

Θεωρούσαμε ότι το κείμενο επικύρωνε το τέλος των πολέμων, των συγκρούσεων και της διαίρεσης της Γηραιάς Ηπείρου και το σεβασμό και τη συνεργασία μεταξύ των κρατών. Με άλλα λόγια, την «απελευθέρωση της Ευρώπης από το βάρος τού παρελθόντος της», από το βάρος της ιστορίας της. Κοινός παρονομαστής ήταν η προσήλωση στην ελευθερία, στη δημοκρατία, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στο σεβασμό των μειονοτικών δικαιωμάτων, στη δέσμευση για τήρηση των αρχών της καλής γειτονίας, στο σεβασμό του απαραβίαστου των συνόρων και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών και στην κυρίαρχη ισότητα  των κρατών.

Οι διακηρύξεις και οι δηλώσεις στηρίχτηκαν συνειδητά μάλλον –όχι από άγνοια– στις ευχές και τις επιθυμίες μας και λιγότερο στις προβλέψεις και τα δεδομένα. Θυμίζω ότι η κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, το Νοέμβριο του 1989, οδήγησε στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Συνθήκης της Βαρσοβίας. Είχε προκαλέσει σε όλους ευφορία.

Η προειδοποίηση για τη Γιουγκοσλαβία

Οι ΗΠΑ πέτυχαν αυτό που μόνο ο πρόεδρος Ρέιγκαν θεωρούσε εφικτό. Να κερδίσουν τον Ψυχρό Πόλεμο! Αντελήφθη ότι ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ δεν ήταν μόνο ένας έξυπνος εκσυγχρονιστής κομμουνιστής, συνιστώντας (όπως εκτιμούσαν και συμβούλευαν οι διακεκριμένοι σοβιετολόγοι της Ουάσιγκτον) μεγαλύτερο κίνδυνο για την Δύση και τις ΗΠΑ. Οι Ρίτσαρντ Νίξον και Χένρι Κίσσιντζερ, μάλιστα, αρθρογραφούσαν κατά της απόφασης του προέδρου Ρέιγκαν να εμπιστευτεί τον Γκορμπατσώφ και να υπογράψει μία σημαντική συμφωνία για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων (INF).

Η ιστορία δεν έχει ακόμη καταγράψει πλήρως την οιονεί αυτονόμηση του προέδρου Ρέιγκαν από το σύστημα εθνικής ασφάλειας της Ουάσιγκτον, ειδικά ως προς την αξιολόγηση της ειλικρίνειας των προθέσεων και τη συνέπεια των δεσμεύσεων του Γκορμπατσώφ. Ο  Ρέιγκαν, σε μεγάλο βαθμό, πήρε μόνος του τις σωστές αποφάσεις, παρακάμπτοντας και συχνά αγνοώντας την συγχορδία των προειδοποιήσεων.

Η ιστορία οφείλει να πιστώσει το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την εφεξής απόλυτη πλανητική κυριαρχία των ΗΠΑ στη διορατικότητα και στο προσωπικό ένστικτο του προέδρου Ρέιγκαν. Τις αναίμακτες επιπτώσεις της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, η ιστορία έχει πιστώσει στον εκλιπόντα πρόεδρο Μπους και στη συνετή πολιτική του καγκελαρίου Κολ.

Η Χάρτα των Παρισίων για την Νέα Ευρώπη υπογράφτηκε ένα χρόνο αργότερα. Αμέσως μετά ήρθε η νέα ρήξη. Σε λίγους μήνες ξέσπασε ο πόλεμος στην Γιουγκοσλαβία. Τι πήγε στραβά; Γιατί διαψεύστηκαν οι προσδοκίες μας; Υποτιμήσαμε τα Βαλκάνια. Ναι, υποτιμήσαμε την ιστορία, τη γεωγραφία, τον αλυτρωτισμό, το θρησκευτικό και εθνικιστικό φανατισμό. Υποτιμήσαμε τον κυνισμό ορισμένων βαλκανικής κοπής ηγετών.

Η έγκαιρη προειδοποίηση υπήρχε. Δεν ήταν εξίσου γνωστή σε όλους. Τον Οκτώβριο του 1990 –ταυτόχρονα δηλαδή με την Διάσκεψη των Παρισίων– η Ουάσιγκτον είχε προβλέψει τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Διαβάζω από την τελευταία έκθεση των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών (Νational Ιntelligence Estimate 15-90) της 18ης Οκτωβρίου 1990: «Η Γιουγκοσλαβία θα πάψει να λειτουργεί ως ένα ομοσπονδιακό κράτος μέσα σε ένα έτος, και, κατά πάσα πιθανότητα, θα διαλυθεί μέσα σε δύο χρόνια».

Η ιστορία εκδικείται

Στις 22 Νοεμβρίου 1990, η γαλλική εφημερίδα Libération χαιρέτιζε και αυτή το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Στις εσωτερικές της σελίδες έγραφε: «η Βοσνία και Ερζεγοβίνη ψηφίζει διηρημένη αναζητώντας την ισορροπία μεταξύ τριών αντιπάλων κοινοτήτων, τους Σέρβους, τους Κροάτες και τους Μουσουλμάνους». Προέβλεψε άθελά της με ακρίβεια την σύγκρουση μεταξύ Σέρβων και Κροατών, καθώς και το σχηματισμό κροατο-μουσουλμανικής συμμαχίας. Προέβλεψε, επίσης, τη δυσλειτουργική δομή της πολύπαθης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Μερικούς μήνες μόνο πριν από την αιματηρή αρχή της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και πέντε χρόνια ακριβώς πριν από τη Συμφωνία του Ντέιτον.

Η Χάρτα των Παρισίων υπογράφτηκε. Εν τούτοις, το “άχθος της ιστορίας” στην Ευρώπη αποδείχτηκε βαρύτερο των πολιτικών διακηρύξεων και των υπογραφών καταξιωμένων ηγετών. Η σύγκρουση έγινε εδώ, στα Βαλκάνια. Δεν αρκεί να τα μετονομάζεις σε Νοτιοανατολική Ευρώπη, ελπίζοντας ότι έτσι θα παράγουν λιγότερη ιστορία. Διάλυση κρατών, δημιουργία νέων και αλλαγές συνόρων, στρατιωτικές επιχειρήσεις, εθνικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, γενοκτονία, εθνοκαθάρσεις, μαζικοί τάφοι, καταστροφή σπιτιών, χωριών και βομβαρδισμοί ιστορικών πόλεων.

Να μην έχουμε αμφιβολίες. Η Χάρτα του ΟΗΕ, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι και η Χάρτα των Παρισίων εφαρμόστηκαν στα Βαλκάνια αποσπασματικά και επιλεκτικά. Για τον λόγο αυτό σωστό είναι να σημειώσουμε ότι πράγματι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Κυρίως, όμως, εκδικείται. Η πανίσχυρη –ενωμένη πλέον– Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, το Δεκέμβρη του 1991, λίγες μόνο μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, επέβαλε τη δική της πολιτική.

Επέβαλε τελεσιγραφικά στο πλαίσιο της ΕΕ την αναγνώριση της ανεξαρτησίας  της  Σλοβενίας και Κροατίας. Τότε, η Ελλάδα επικεντρώθηκε στις δικές της προτεραιότητες με στόχο την μη αναγνώριση μίας γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας με το όνομα “Δημοκρατία της Μακεδονίας”. Θυμίζω ότι είχε κηρύξει την ανεξαρτησία της, το Σεπτέμβριο του 1991, δέκα μήνες μετά την υπογραφή της Χάρτας των Παρισίων.

Τελικά, διερωτώμαι: μήπως κάπου έχει κάνει και η ΕΕ λάθος, το οποίο σήμερα βρίσκουμε μπροστά μας; Πολύ σωστά καταδικάζουμε τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την προσάρτηση της Κριμαίας. Διακηρύσσουμε ότι δεν θα δεχθούμε «μεταβολή συνόρων στην Ευρώπη». Μήπως όμως θα έπρεπε να θυμηθούμε τι έγινε εδώ στα Βαλκάνια; Ποια είναι η απάντηση στο ερώτημα για την αποτυχία να προβλέψουμε τις συγκρούσεις; Μήπως, τελικά τις ενισχύσαμε;