Η δημογραφική πολιτική στην Κίνα – Από την τραγωδία στη δυστοπία;

Μια πρόσφατη ανακοίνωση δεδομένων για το 2021 δείχνουν πολλά για την δημογραφική πολιτική στην Κίνα. Συγκεκριμένα, ανέφερε ότι για ακόμα μια χρονιά οι γεννήσεις στην Κίνα έπεσαν το 2021, ενώ η αύξηση του πληθυσμού ήταν μόλις 480.000, αριθμός πολύ μικρός για μια χώρα του 1,4 δισ. κατοίκων. Για την ίδια χρονιά, 13 από τις 31 επαρχίες της Κίνας σημείωσαν μείωση πληθυσμού, κάτι που καταγράφεται εδώ και χρόνια κυρίως στη Βορειοανατολική Κίνα, μια περιοχή με σημασία γεωπολιτική και παλιό κέντρο της παραδοσιακής βιομηχανίας της Κίνας.

Το μεγαλύτερο δείκτη γεννήσεων κατέγραψε για ακόμα μια χρονιά η επαρχία Γκουανγκντόνγκ (Guangdong) στο νότο. Η Γκουανγκντόνγκ λόγω της αλματώδους ανάπτυξης της οικονομίας της ειδικά σε τομείς νέων τεχνολογιών έχει ελκύσει πολλούς νέους (κυρίως επιστήμονες). Αυτός ο δυναμικός και σχετικά νεανικός πληθυσμός διατηρεί το δείκτη γονιμότητας της επαρχίας σε επίπεδα υψηλά για τα σημερινά δεδομένα της Κίνας.

Όμως η γενική εικόνα είναι απογοητευτική όσο αφορά τα αποτελέσματα πρόσφατων μέτρων που είχαν ως στόχο την αύξηση των γεννήσεων στην Κίνα. Φαίνεται πως η κατάργηση της “πολιτικής του ενός παιδιού” αποφασίστηκε πολύ αργά. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, από τα πρώτα χρόνια της, ασχολήθηκε με το θέμα της διακυβέρνησης του τεράστιου πληθυσμού της. Τη 10ετία του ’50, όμως, ήταν δύσκολο να υπάρξουν συγκεκριμένες προτάσεις γιατί έλλειπαν οι καταγραφές του πληθυσμού βασισμένες σε επιστημονικές μεθόδους.

Ο Μάο Τσετούνγκ είχε μια έντονα βολονταριστική άποψη για την πολιτική, δηλαδή έδινε μεγάλη έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα και την κινητοποίηση των μαζών, άρα ήταν δύσκολο να δεχτεί την υιοθέτηση πολιτικών περιορισμού των γεννήσεων. Οι όποιες συζητήσεις σταμάτησαν την επόμενη δεκαετία με την έκρηξη της Πολιτιστικής Επανάστασης που καταδίωξε επιστήμονες που πρότειναν τέτοια μέτρα.

Από τον Μάο στην “πολιτική του ενός παιδιού”

Την ίδια δεκαετία η Κίνα είδε μια αλματώδη αύξηση των γεννήσεων ειδικά στις αγροτικές περιοχές. Τα τελευταία χρόνια της μαοϊκής περιόδου χαρακτηρίστηκαν από προσπάθειες μέρους της κινεζικής πολιτικής ελίτ, κυρίως γύρω από τον πρωθυπουργό Τζόου Ενλάι (Zhou Enlai) για περιορισμό των γεννήσεων με έμμεσο τρόπο. Τέτοια μέτρα ήταν η απαγόρευση των γάμων σε πολύ νεαρές ηλικίες, η υποχρεωτική παρέλευση κάποιων χρόνων μεταξύ γεννήσεων κτλ.

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’70 όταν και γίνεται η συζήτηση για τη δημογραφική πολιτική, ο δείκτης γονιμότητας στα αστικά κέντρα είχε πέσει σε σχετικά χαμηλά επίπεδα, ενώ στις αγροτικές περιοχές, αν και υψηλότερος, είχε καθοδική πορεία. Ενώ πλησίαζε το 1980 ο πληθυσμός της Κίνας έφτασε το 1δις. Οι Κινέζοι ακόμα και σήμερα λένε χαρακτηριστικά «ren tai duo» («άνθρωποι πάρα πολλοί») με έντονα αρνητική υποδήλωση. Η εικόνα μια Κίνας με ένα τεράστιο και σε μεγάλο βαθμό φτωχό πληθυσμό δεν ταίριαζε με το όραμα της μεταμαοϊκής ελίτ για οικονομική ανάπτυξη και πλουτισμό. Υπήρξαν πολλές προτάσεις για την αντιμετώπιση του “προβλήματος”.

Η νέα ηγεσία υπό των Ντενγκ Σιάοπινγκ (Deng Xiaoping) θεωρούσε επιτακτική ανάγκη να κόψει κάθε δεσμό με το μαοϊκό παρελθόν με αποτέλεσμα να απορριφθούν οι προτάσεις για έμμεσο έλεγχο των γεννήσεων. Αντιθέτως υιοθετήθηκε η πρόταση για άμεσο έλεγχο που προέβλεπε ποινές για όσα ζευγάρια αποκτούσαν πάνω από ένα παιδί (σε πάνω από μία εγκυμοσύνες).

Η έλλειψη κράτους προνοίας στην Κίνα έκανε τις κινεζικές οικογένειες, ειδικά στις αγροτικές περιοχές, να επενδύουν στα παιδιά τους ως ασφάλεια για τα γεράματα: τα παιδιά θα φρόντιζαν τους γονείς όταν αυτοί δεν θα μπορούσαν πλέον να εργαστούν. Αυτός ήταν ένας βασικός λόγος που οι οικογένειες προτιμούσαν αγόρια γιατί (σύμφωνα με την παράδοση) η νύφη ήταν αυτή που πήγαινε στο σπίτι και την οικογένεια του γαμπρού και όχι το αντίστροφο. Επομένως, η ανακοίνωση της “πολιτικής του ενός παιδιού” ξάφνιασε τους Κινέζους και προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση.

“Ποιότητα” αντί για “ποσότητα”

Όταν η πολιτική επιβλήθηκε με αυστηρά μέτρα, οι οικογένειες, ειδικά στην επαρχία, προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν το μοναδικό τους παιδί να είναι αγόρι. Σύντομα, η Κίνα θα γινόταν η χώρα με τη μεγαλύτερη ανισορροπία στους αριθμούς ανδρών και γυναικών, με τραγικά αποτελέσματα. Σήμερα δεκάδες εκατομμύρια Κινέζοι άνδρες αδυνατούν να βρουν συντρόφους. Στην κινεζική γλώσσα η έκφραση “γυμνά κλαδιά” περιγράφει τον όλο και αυξανόμενο αριθμό αυτού του μέρους του ανδρικού πληθυσμού.

Μετά την εποχή του Ντενγκ, κι ενώ ο δείκτης γονιμότητας είχε πέσει πολύ κάτω από το 2, οι κυβερνήσεις των Τζιανγκ Τζεμίν (Jiang Zemin) (1989-2002) και Χου Τζιντάο (Hu Jintao) (2002-2012) συνέχισαν με ζήλο αυτή την καταστροφική δημογραφική πολιτική τονίζοντας την σημασία της “ποιότητας” του πληθυσμού σε αντίθεση με την “ποσότητα”. Η γενιά των “μικρών αυτοκρατόρων” δεν θα αντιμετώπιζε τις οικονομικές δυσκολίες των προηγούμενων γενεών γιατί η περιουσία της οικογένειας θα πήγαινε σε ένα παιδία και δεν θα μοιραζόταν.

Η πολιτική του “ενός παιδιού” είχε αποκτήσει πλέον και έναν έντονα συμβολικό ρόλο: ήταν το σύμβολο της νέας, οικονομικά αναπτυγμένης Κίνας, του εκμοντερνισμού της κινεζικής κοινωνίας. Τοπικά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος οργάνωναν στειρώσεις ως δημόσιο θέαμα σε πλατείες για να δείξουν την πίστη τους στην ηγεσία.

Το 2008 ο μεγάλος σεισμός στην επαρχία της Σιτσουάν (Sichuan) είχε ανάμεσα στα άλλα θύματα και πολλούς μαθητές σχολείων που γκρεμίστηκαν. Οι γονείς, που έχασαν τα μοναχοπαίδια τους, έτρεχαν απεγνωσμένοι να αντιστρέψουν τις στειρώσεις που τους είχαν γίνει.

Από την τραγωδία στην δυστοπία;

Η έλευση του Σι Τζινπίνγκ (Xi Jinping) σηματοδότησε μια στροφή της Κίνας προς την γενική ισχύ της χώρας και όχι μόνο την οικονομική. Το φάσμα του συρρικνούμενου πληθυσμού δεν ταίριαζε με την εικόνα της “ισχυρής” Κίνας. Η “πολιτική του ενός παιδιού σταμάτησε (χωρίς βέβαια να υπάρξουν κριτικές για τις προηγούμενες κυβερνήσεις) και σταδιακά αντικαταστάθηκε από πολιτικές που έδιναν κίνητρα για γεννήσεις.

Όμως κοινωνίες που δεν έχουν συνηθίσει σε λίγα παιδιά είναι δύσκολο ξαφνικά να θέλουν περισσότερα ειδικά όταν ο αριθμός των παιδιών θεωρείται αντιστρόφως ανάλογος με την ευμάρεια και την ποιότητα ζωής. Η στροφή αυτή στη δημογραφική πολιτική έχει αρχίσει να δημιουργεί μια εικόνα δυστοπίας στην Κίνα.

Οι γυναίκες πλέον θεωρούνται ότι έχουν κατά κάποιο τρόπο εθνικό καθήκον να κάνουν παιδιά, ενώ καταδικάζονται ηθικά όσοι δεν κάνουν παιδιά (καθώς και ομάδες των ΛΟΑΤΚΙ). Άνδρες απελπισμένοι από τη δυσκολία εύρεσης συντρόφου όλο και πιο συχνά καταφεύγουν σε προπηλακισμούς και διαπόμπευση γυναικών που επιλέγουν να κάνουν σχέση με ξένους ή να ζήσουν μόνες. Η Κίνα πλέον περνάει από την τραγωδία της “πολιτικής του ενός παιδιού” στη δυστοπία μια γερασμένης, σεξιστικής και καταπιεστικής κοινωνίας.