Η επιστροφή του Ισλάμ ενεργοποιεί το εσωτερικό σχίσμα της Τουρκίας

Ως κυρίαρχο θεώρημα της Τουρκικής Δημοκρατίας, ο Κεμαλισμός άντεξε σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Χρειάστηκαν επεμβάσεις του στρατού, καθώς και οικονομική βοήθεια από τη Δύση, λόγω της Σοβιετικής Ένωσης και της συμμετοχής της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ. Μετά το 1991, όμως, έχοντας ζωντανό το υπόδειγμα της Ιρανικής Επανάστασης του 1979 αλλά και τη νίκη των Ταλιμπάν και Μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν, το Ισλάμ άρχισε να αισθάνεται πως μπορεί να παίξει ξανά ρόλο στην ιστορία.

Αυτό ίσχυσε και στην Τουρκία. Το ισλαμικό κόμμα του Ερμπακάν γίνεται κυβέρνηση αλλά ανατρέπεται μετά από ανακοίνωση του Γενικού Επιτελείου. Ως σημαίνον στέλεχός του, ο Ερντογάν δημιουργεί μαζί με άλλα στελέχη το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, που κέρδισε τις εκλογές το 2002. Η Τουρκία κάτω από τη σταδιακά αυξανόμενη απολυταρχική διοίκηση του Ερντογάν, είχε ξεκινήσει μια διαδρομή απεξάρτησης από τη Δύση. Αρνείται να επιτρέψει να περάσουν από τη χώρα αμερικανικά στρατεύματα το 2003 για να εισβάλουν στο Ιράκ από το βορρά.

Αυτή ήταν μια καλομελετημένη κίνηση, την οποίαν προφανώς οι Δυτικοί δεν την αξιολόγησαν σωστά. Ο Ερντογάν επιτίθεται στον Ισραηλινό πρόεδρο στο Νταβός, υποστηρίζοντας τους Παλαιστινίους. Ο Ερντογάν αρχίζει να εμπλέκεται στο παιγνίδι της προστασίας των απανταχού μουσουλμάνων και να ενδιαφέρεται για χώρες που ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είχε από την αρχή ένα μακρόπνοο στρατηγικό σχέδιο και το εκτελεί μεθοδικά.

Το πρώτο στάδιο ήταν η ανόρθωση και μετασχηματισμός της τουρκικής οικονομίας. Το τουρκικό ΑΕΠ από 304 δισ. δολ. το 2004 έφτασε τα 950 το 2013 και 766 το 2018. Το δεύτερο στάδιο ήταν η πολιτική δημοσίων σχέσεων παγκοσμίως και ιδιαίτερα μετά την “Αραβική Άνοιξη”. Προσπάθησε, δηλαδή, να προσεταιρισθεί τα ισλαμικά πολιτικά κινήματα. Ο υπουργός Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργός Νταβούτογλου είχε επεξεργαστεί το σχέδιο μιας νεοοθωμανικής επέκτασης της Τουρκίας, καθιστώντας την σχεδόν την κεντρική πολιτική δύναμη του παγκόσμιου Ισλάμ. Το τρίτο στάδιο ήταν η ανάπτυξη εγχώριας πολεμικής βιομηχανίας.

Τι θα γίνει με την Τουρκία

Τα τρία αυτά στάδια προχώρησαν παράλληλα, προσφέροντας σημαντικά πολιτικά και διπλωματικά οφέλη στον Ερντογάν. Χτίζει τζαμιά (υπάρχουν 80.000 τζαμιά στη γείτονα) και αποκαθιστά με αργές κινήσεις το στάτους των ιμάμηδων και του Γραφείου Θρησκευτικών Υποθέσεων. Στα δικαστήρια, η μαρτυρία του ιμάμη για το πόσο καλός μουσουλμάνος είναι ο κάθε διάδικος έχει βαρύτητα στην απόφαση του δικαστή. Επιτρέπει τη μαντίλα σε επίσημες εκδηλώσεις και στα πανεπιστήμια. Απαγορεύει το αλκοόλ.

Κάνει εμφανές στην τουρκική κοινωνία πως το ορθό γι’ αυτήν είναι να ακολουθήσει την ισλαμική παράδοση της χώρας, της πατρίδας των Γκαζί, των πολεμιστών της πίστης. Η παραπάνω σύντομη εξιστόρηση των εξελίξεων θέτουν τις βάσεις για τα επιχειρήματα υπέρ και κατά του ερωτήματος αν η Τουρκία θα μετεξελιχθεί σε νεοοθωμανική δύναμη, ή θα διαλυθεί.

Το υπόβαθρο για την εξέλιξη της Τουρκίας είναι η κατάσταση στη Συρία. Η απόφαση του πρώην προέδρου Τραμπ προσέφερε στην Τουρκία την ευκαιρία να γίνει επιδιαιτητής στα προβλήματα μιας περιοχής της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η υποχώρηση των ΗΠΑ μπροστά στον εκβιασμό-αποφασιστικότητα του Ερντογάν άλλαξε τις ισορροπίες ισχύος στην περιοχή. Προς το παρόν, η προεδρία Μπάιντεν δεν έχει αλλάξει τα δεδομένα.

Με αυτό το σκεπτικό ποια θα είναι η θέση της Τουρκίας σε ένα κόσμο, στον οποίον η τράπουλα θα ξαναμοιραστεί και τοπικές ηγεμονικές δυνάμεις θα έχουν την ισχύ να επιβάλουν τη θέλησή τους γύρω τους; Η Ρωσία, για τους δικούς της λόγους, στηρίζει την Τουρκία σε αυτό της το εγχείρημα. Και την στηρίζει, παρά τα αντιτιθέμενα συμφέροντά τους στη Συρία και στη Λιβύη, επειδή θεωρεί σημαντικότερο να την αποσπάσει από τη Δύση.

ο Ερντογάν θα ήθελε να μετακινήσει πληθυσμούς και να εξοντώσει στρατιωτικά και ηθικά τα κουρδικά κινήματα, αλλά προς το παρόν δεν του το έχουν επιτρέψει. Τί θα σήμαινε αυτό για την περιοχή; Ποιος θα αντιστεκόταν στις βλέψεις της Τουρκίας έναντι της Κύπρου και της Ελλάδος; Ποιος θα αντιστεκόταν στην τουρκική επιρροή στα Βαλκάνια; Ποιος θα μπορούσε να σταματήσει την Τουρκία να αποκτήσει ένα στάτους στο σουνιτικό Ισλάμ σχεδόν εφάμιλλο με το στάτους του οθωμανικού Χαλιφάτου;

Προσδοκά να ανακτήσει τον τίτλο

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ισλαμική. Ήταν και η έδρα του τελευταίου Χαλίφη, ο οποίος μόνο Άραβας μακρινός απόγονος του Μωάμεθ δεν ήταν. Όπως λέει ο Huntington, η Τουρκία υπήρξε η κεντρική κρατική οντότητα του ισλαμικού πολιτισμού. Η κεντρική κρατική οντότητα ενός πολιτισμού είναι αυτή, από την οποία προήλθε και άνθισε αυτός ο πολιτισμός. Αυτόν τον τίτλο ιστορικά θα τον είχε η Συρία, ή η Αίγυπτος, ή συμβολικά η Αραβία, σήμερα Σαουδική.

Ιστορικά, όμως, από το 1517, με το Χαλιφάτο της Κωνσταντινούπολης η Οθωμανική Αυτοκρατορία γίνεται έως το 1923 η κεντρική κρατική οντότητα του Ισλαμικού Κόσμου. Σήμερα, η Τουρκία προσδοκά να ξαναπάρει αυτόν τον τίτλο. Αν τα σχέδιά της ευοδωθούν, τότε έχει ξεκινήσει μια εξάπλωση της επιρροής και της επιβολής της στην περιοχή, την οποίαν πολύ δύσκολα κάποιος θα προέβλεπε 10 χρόνια πριν.

Η Τουρκία οδεύει, έστω με δύο βήματα μπροστά και ένα πίσω, σε μια θέση ισχύος στη Μέση Ανατολή, στα Βαλκάνια, ακόμα και στην Ευρώπη. Η εξάπλωση της επιρροής της αναπόφευκτα θα περιορίσει τον Ελληνισμό στο ελάχιστο της επιβίωσής του ως αυθύπαρκτη και ανεξάρτητη πολιτική και πολιτιστική οντότητα. Μια εσωτερική διαίρεση της Τουρκίας θα εξουδετερώσει την πίεση που ασκείται πάνω στην Ελλάδα και τα συμφέροντά της στην περιοχή. Το ίδιο και μια αντιπαράθεσή της με τη Δύση, ή με την άλλη ηγεμονική δύναμη της περιοχής, το Ισραήλ. Μόνον έτσι η Ελλάδα θα παύσει να βρίσκεται κάτω από συνεχή στρατιωτική, πολιτική και πολιτιστική πίεση, όπως βρίσκεται κυρίως μετά τα Ίμια.

Από την άλλη πλευρά, εάν υπάρξει μια εσωτερική διαίρεση θα υπάρξουν και παρενέργειες, όπως μετακινήσεις μεγάλου αριθμού Τούρκων στην Ελλάδα, οι οποίοι θα ζητήσουν πολιτικό άσυλο, ή καταφύγιο έναντι αβέβαιων και ίσως αιματηρών συγκρούσεων στη Μικρά Ασία. Μια εσωτερική αστάθεια μπορεί ακόμα και να γίνει έναυσμα για περαιτέρω επιθετικές ενέργειες της Άγκυρας εναντίον του Ελληνισμού ως πρόσχημα εσωτερικών πολιτικών αλλαγών.

Η κοινωνική πραγματικότητα

Η τουρκική κοινωνία είναι πολύπλοκη και με βαθιές αντιθέσεις. Είχε ένα επίχρισμα δυτικής κουλτούρας (Κεμαλισμός) στα παράλια του Αιγαίου και στην Κωνσταντινούπολη. Στο εσωτερικό, όμως, υπάρχουν δύο ομαδοποιήσεις υπό διαφορετικές ιδιότητες: το Ισλάμ ως πίστη και οι Κούρδοι ως εθνότητα. Οι περισσότεροι εξ αυτών είναι σουνίτες και μάλιστα αρκετοί σαλαφιστές (φανατικοί ισλαμιστές).

Τα δύο τμήματα της Τουρκίας (κεμαλικό και ισλαμικό) έχουν δώσει τροφή σε σοβαρούς αναλυτές όπως ο Huntington να θεωρούν την Τουρκία ως χώρα σε “σχίσμα”. Βασισμένοι σε τέτοιες αντιθέσεις, άλλοι αναλυτές (Economist το 1995) υποστήριζαν πως η Τουρκία θα τριχοτομηθεί σε ισλαμική, κεμαλική και κουρδική. Μια χώρα βρίσκεται σε σχίσμα, εφόσον διαιρείται σε δύο αντίθετες ιδεολογίες και θρησκείες-πολιτισμούς.

Μετά τον Κεμάλ, αλλά ουσιαστικά μετά την Ελληνική Επανάσταση, η Τουρκία βρίσκεται σε αυτήν την αντιπαράθεσή, την οποίαν προσπαθεί να διευθετήσει με μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ), με κινήματα και τελικά με τους δυτικότροπους Νεότουρκους, οι οποίοι γίνονται καθεστώς τη δεκαετία του 1910 και μετά τη διάλυση του Χαλιφάτου το 1923 γίνονται καθεστώς, πλέον ως κεμαλιστές Νεότουρκοι.

Η θέση της Κωνσταντινούπολης, που αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, δεν είναι μόνο συμβολική. Είναι μια πραγματικότητα, η οποία επηρεάζει ολόκληρη την τουρκική ιστορία. Η Τουρκία είναι φυσική γέφυρα μεταξύ δύο διαφορετικών τρόπων ζωής, θρησκειών και πολιτισμών, αλλά δεν τα κατάφερε ποτέ να είναι ένας πετυχημένος συγκερασμός των δύο. Τα παράλια από την μυκηναϊκή εποχή ανήκαν στη Δύση και το εσωτερικό στην Ανατολή. Το 1922 η Ανατολή πήρε στα χέρια της το σύνολο, αλλά είναι προφανές πως η παράδοση παραμένει ζωντανή ακόμα και τώρα. Τα παράλια βλέπουν προς Δυσμάς.