Η γεωπολιτική του νερού στον άξονα Αιθιοπία-Σουδάν-Αίγυπτο

Με ένα μωσαϊκό 80 εθνοτήτων, ομοσπονδιακή οργάνωση 11 περιοχών και μοναδική γεω-οικονομική κομβικότητα, η Αιθιοπία αποτελεί μια από τις πλέον κρίσιμες περιοχές του πλανήτη. Η τρέχουσα σύγκρουση στο Tigray συνιστά έναν πολλαπλασιαστή αστάθειας σε μια υπερ-δεκαετή διαμάχη για τους υδατικούς πόρους της Υδρολογικής Λεκάνης του Νείλου (ΥΛΝ), ενώ παράλληλα ενεργοποιεί πλανητικά συμφέροντα σε ένα τόξο που εκτείνεται από τον Ινδικό Ωκεανό μέχρι την Νοτιο-Ανατολική Μεσόγειο.

Η αναπτυξιακή διαδικασία της Αιθιοπίας μαρτυρά την δημιουργία μιας περιφερειακής δύναμης. Στην επικράτειά της βρίσκεται η Λίμνη Τάνα, η πηγή του Κυανού Νείλου (Blue Nile) που φορτίζεται από τους ινδικούς μουσώνες και καθορίζει το 85% της συνολικής ροής νερού της ΥΛΝ που καταλήγει στο Δέλτα της Αιγύπτου.

Χαρακτηρίζεται από υψηλό δείκτη ορεινότητας κι απομόνωσης, με το 60% της χώρας να βρίσκεται σε υψόμετρο άνω των 1.500 μέτρων και το 30% άνω των 2.500 μέτρων. Το 70% του πληθυσμού ζει στην ύπαιθρο δίχως πρόσβαση σε οδικό δίκτυο. Μετά την απόσχιση της Ερυθραίας (1993) είναι “Περίκλειστη” (Landlocked) χώρα, με μοναδική πρόσβαση στο θαλάσσιο εμπόριο μέσω του Τζιμπουτί που είναι κομβικός αφρικανικός ναύσταθμος για πολεμικά πλοία των ΗΠΑ, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Κίνας και της Ιαπωνίας.

Η Αιθιοπία διαθέτει 300 εκ. τόνους αποθεμάτων άνθρακα, 255 εκ. τόνους σχιστολιθικού πετρελαίου και 1,2 τρισ. κυβικά μέτρα (tcm) φυσικού αερίου, ωστόσο δεν τα αξιοποιεί καθόλου για εγχώρια παραγωγή ενέργειας. Κάθε έτος εξάγει όλη την παραγωγή της σε φυσικό αέριο (4 bcm) σε υγροποιημένη μορφή (LNG) προς την Κίνα, καλύπτοντας το 1% της ετήσιας ζήτησής της.

Η κύρια πηγή ενέργειας είναι η βιομάζα (καυσόξυλα) για τον γεωργικό πληθυσμό και οι υδατοπτώσεις για ηλεκτροπαραγωγή. Με πληθυσμό 110 εκ., μόνον το 45% έχει πρόσβαση σε ηλεκτρισμό και μόνον στα αστικά κέντρα. Παράλληλα, η Αιθιοπία το 2020 εξήγαγε 280.000 τόνους καφέ αξίας 1,1 δισ. δολαρίων και 4.000 τόνους χρυσού αξίας 500 εκ. δολαρίων. Ωστόσο, ο σημαντικότερος πόρος της χώρας είναι το νερό.

Το Μεγάλο Φράγμα της Αναγέννησης

Με μια σειρά συνθηκών μεταξύ 1902-1959, η Αιθιοπία στερείτο μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα πλήρως την δυνατότητα να αξιοποιήσει με τεχνικές υποδομές (φράγματα) την ετήσια ροή των 84 bcm νερού του Νείλου. Σύμφωνα με τις συνθήκες 55,5 bcm θα αξιοποιούνταν από την Αίγυπτο και 18,5 bcm από το Σουδάν (με 10 bcm απώλειες εξάτμισης), αφήνοντας την Αιθιοπία εξαρτημένη από την έντονη ετήσια εποχικότητα της βροχο-καλλιέργειας (rain-fed irrigation).

Στις αρχές του 21ου αιώνα, η Αιθιοπία εγκατέλειψε μονομερώς τις συνθήκες αυτές, ξεκινώντας την κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος της Αναγέννησης (ΜΦΑ) με εγκατεστημένη υδροηλεκτρική ισχύ 6,5 GW που θα προστεθεί στην ήδη υπάρχουσα των 4 GW. Το φαραωνικό έργο αναλήφθηκε από ιταλο-κινέζικη κοινοπραξία, κοστίζοντας 5 δισ. δολάρια.

Έχει μήκος 2 χλμ., ύψος υδατόπτωσης 145 μ., κατακλύζοντας μια περιοχή 1.680 τετραγωνικών χλμ. και με ικανότητα συνολικής χωρητικότητας 75 bcm νερού. Στο τέλος του 2021, το έργο ήταν ολοκληρωμένο κατά 85% με την λεκάνη φορτισμένη κατά το 1/3 της συνολικής χωρητικότητας. Η πλήρης φόρτιση θα χρειαστεί άλλα 7 έτη, δεσμεύοντας το 65% της ετήσιας ροής.

Στο γεωφυσικό επίπεδο, η Αιθιοπία ελέγχει σχεδόν πλήρως την διαθεσιμότητα νερού, συγκεντρώνοντας λόγω υψομέτρου το ~90% του υδροηλεκτρικού δυναμικού της Υδρολογικής Λεκάνης του Νείλου, ενώ έχει και θετικό υδατικό ισοζύγιο με τις ετήσιες βροχοπτώσεις να υπερ-καλύπτουν τις εξατμίσεις. Η Υδρολογική Λεκάνης του Νείλου επηρεάζει τις ζωές 140 εκ. ανθρώπων στις κατάντη χώρες (Σουδάν κι Αίγυπτο), δημιουργώντας μια σκληρή διαμάχη ως προς την ερμηνεία των άρθρων 4 και 10 των Κανόνων του Ελσίνκι (1966) για τα ποτάμια διασυνοριακά ύδατα.

Η “Αραβο-Νουβική Ασπίδα”

Τα παραπάνω στοιχεία εξηγούν την ρήση του πρώην προέδρου της Αιγύπτου Anwar el-Sadat ότι «αν υπάρχει ένας λόγος για να εμπλακεί η Αίγυπτος σε πόλεμο δίχως δεύτερη σκέψη, αυτός θα ήταν το νερό». Για την Αιθιοπία το Μεγάλο Φράγμα της Αναγέννησης είναι εξίσου κρίσιμο, καθώς πέρα από την ευρεία ηλεκτροδότηση θα της επιτρέψει να καταστήσει το Birr ως περιφερειακό αποθεματικό υδρο-νόμισμα σε συνδυασμό με την εγχώρια παραγωγή χρυσού.

Η κομβικότητα και γεωστρατηγική σημασία της Υδρολογικής Λεκάνης του Νείλου εκτινάσσεται, καθώς μεγάλο μέρος της επικαλύπτει το αφρικανικό μέρος της “Αραβο-Νουβικής Ασπίδας” που περικλείει και το ανατολικό Σαχέλ. Πρόκειται για έναν γεωλογικό σχηματισμό πέριξ της Ερυθράς Θάλασσας σε εγγύτητα προς το Σουέζ, με διαπιστωμένη διαθεσιμότητα τεραστίων ποσοτήτων ορυκτών αποθεμάτων –όπως χαλκού, κασσίτερου, μαγγανίου, νικελίου, τανταλίου, νιόβιου, κοβαλτίου, χρωμίου, χρυσού, αργύρου, λευκόχρυσου και ουρανίου.

Επίσης και η ίδια η περιοχή του Μεγάλου Φράγματος της Αναγέννηση περιέχει σημαντικές ποσότητες ορυκτών από τον παραπάνω κατάλογο. Με το μεγαλύτερο μέρος της Νουβικής Ασπίδας να βρίσκεται στην Αίγυπτο και το Σουδάν και δεδομένου ότι η εξορυκτική βιομηχανία απαιτεί θηριώδεις ποσότητες υδατικών πόρων για την έκπλυση κι επεξεργασία των πετρωμάτων, η στέρηση του νερού συνιστά για την Αίγυπτο ξεκάθαρα αιτία πολέμου.

Η σύγκρουση στο Tigray

Η περιοχή του Tigray βρίσκεται στο νοτιότερο μέρος της Νουβικής Ασπίδας. Παρόλο που ο πληθυσμός του συνιστά μόνον το 5% του συνολικού, πρωτοστάτησε στις μεγαλύτερες πολιτικές αλλαγές (όπως η ανατροπή του σοσιαλιστή δικτάτορα Mengistu το 1991) και πολεμικές επιχειρήσεις της χώρας (π.χ. με την Ερυθραία μεταξύ 1998-2000).

Αποτέλεσμα ήταν το Απελευθερωτικό Μέτωπο του Tigray (TPLF) να μονοπωλήσει τα πολιτικά, στρατιωτικά και θρησκευτικά αξιώματα για 27 χρόνια μέχρι το 2018, όπου αναδείχθηκε ως νέος ηγέτης ο Abyi Ahmed. Ο Abyi κατάγεται κατά το ήμισυ από την φυλή των Oromia που είναι και η πολυπληθέστερη της Αιθιοπίας (36% του πληθυσμού).

O Abiy ήταν πρόσωπο διεθνούς αποδοχής, λαμβάνοντας και το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης 2019 για την αποκατάσταση των σχέσεων με την Ερυθραία. Ωστόσο, η πρόθεσή του να μειώσει την πολιτική εκπροσώπηση των Tigray με την μετατροπή του ομοσπονδιακού κράτους σε ενιαίο εθνικό, βρήκε αντίσταση από πολλές εθνικές ομάδες. Περαιτέρω, κατά την ακύρωση των προγραμματισμένων ομοσπονδιακών εκλογών του Αυγούστου 2020 με την πρόφαση της πανδημίας COVID-19, οι Tigray αποκήρυξαν τον Abyi, προχωρώντας μονομερώς σε περιφερειακές εκλογές τον Σεπτέμβριο 2020.

Η κυβέρνηση απάντησε διακόπτοντας την χρηματοδότηση και την επισιτιστική βοήθεια προς το Tigray, ενώ επέτρεψε και σε παραστρατιωτικές δυνάμεις της Ερυθραίας να εισβάλουν στην περιοχή. Η τελευταία κίνηση θεωρήθηκε προδοσία από τους Tigray, οι οποίοι ξεκίνησαν τις εχθροπραξίες στις 3/11/2020. Παρά τις αρχικές επιτυχίες της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, το TPLF προσέλκυσε κι άλλες εθνικές ομάδες, ανακτώντας τα χαμένα εδάφη και προελαύνοντας από τον Νοέμβριο του 2021 προς την Αντίς Αμπέμπα για την καθαίρεση του Abyi.