Η μετάλλαξη της επιχείρησης “Σοφία” – Η ΕΕ επιβάλλει τη συμφωνία για Λιβύη

Στόχος της ναυτικής Επιχείρησης EU NAV for MED, υπήρξε η αντιμετώπιση της παράνομης διακίνησης μεταναστών (migrant smuggling) και της εμπορίας ανθρώπων (trafficking) που συνιστούν σοβαρές απειλές τόσο για τους μετανάστες που αναγκάζονται να μετακινηθούν, μέσα από παράνομες και εξαιρετικά επικίνδυνες διαδρομές, όσο και για την διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Εφόσον, συνδέονται με ζητήματα διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, εντάσσονται ως τέτοια στην agenda διεθνών οργανισμών, όπως είναι η ΕΕ αλλά και ο ΟΗΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σε συνέχεια της έκτακτης κατάστασης στην Ευρώπη και ειδικότερα σε νότια Ιταλία και Αιγαίο Πέλαγος, το 2015 η ΕΕ αποφάσισε την υλοποίηση της ναυτικής επιχείρησης “Σοφία” (από το όνομα ενός κοριτσιού που γεννήθηκε πάνω σε πλοίο της επιχείρησης που περισυνέλεξε την μητέρα του) με στόχο την καταπολέμηση των δικτύων παράνομης διακίνησης μεταναστών και εμπορίας προσώπων.

Η ναυτική επιχείρηση EU ΝAVFORMED από τον Οκτώβριο 2015 εισήλθε στην δεύτερη και περισσότερο αμφιλεγόμενη δράση της με στόχο την αντιμετώπιση των διακινητών στο έδαφος, τις ακτές και την θάλασσα ανάμεσα σε Λιβύη, Μάλτα και Ιταλία, με κάθε μέσο. Η πρώτη ήταν η διάσωση 3000 ανθρώπων στη θάλασσα, ενώ η δεύτερη αφορούσε την δράση στα διεθνή ύδατα, προκειμένου να ξεκινήσει επιβίβαση, έρευνα, κατάσχεση και αλλαγή πορείας πλοίων υπόπτων για διακίνηση μεταναστών και εμπορία ανθρώπων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι εκείνη την εποχή, η τότε ελληνική κυβέρνηση δεν επέτρεψε να επεκταθεί ο ρόλος της νοτίως της Κρήτης, κάτι που γίνεται σήμερα. Η εν λόγω επιχείρηση της ΕΕ για να υλοποιήσει την αποστολή της, χρειαζόταν εξουσιοδότηση χρήσης κάθε μέσου, άρα και ένοπλης βίας, οπότε απαιτήθηκε τότε απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Τον Οκτώβριο 2015, πράγματι, το ύπατο πολιτικό όργανο των ΗΕ αποφάσισε με 14 ψήφους υπέρ και μία αποχή (Βενεζουέλα) να εξουσιοδοτήσει την εν λόγω επιχείρηση.

Δύο όψεις μετανάστευσης

Η τότε εξουσιοδότηση προς την ΕΕ θεωρείται ότι ισχύει μέχρι σήμερα, οπότε δεν απαιτείται εκ νέου απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας, την οποία θεωρείται βέβαιο ότι θα μπλόκαρε η Ρωσία. Πράγματι με την Απόφαση 2240/2015 της 9ης Οκτωβρίου 2015 για την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης και εμπορίας προσώπων στο έδαφος και τις ακτές της Λιβύης, αλλά και για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής ανάγκης για έρευνα και διάσωση ανθρώπων, το Συμβούλιο Ασφαλείας «καταδικάζει κάθε ενέργεια παράνομης μετακίνησης και εμπορίας ανθρώπων στο έδαφος και τις ακτές της Λιβύης, οι οποίες υπονομεύουν κάθε διαδικασία σταθεροποίησης της Λιβύης και θέτουν σε κίνδυνο τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων».

Αυτή η απόφαση επιχείρησε να ισορροπήσει την πιο χαρακτηριστική διασύνδεση των δύο όψεων της μετανάστευσης, ή της όλης αντίφασης που ενυπάρχει στην αναγκαστική μετανάστευση: από την μία η ανθρώπινη ασφάλεια (έρευνα και διάσωση) και από την άλλη την διεθνή ασφάλεια που υπηρετεί ο ΟΗΕ (καταπολέμηση οργανωμένου εγκλήματος, τρομοκρατίας κλπ). Με την απόφαση συνδέθηκαν το 2015 δύο φαινομενικά ασύνδετοι στόχοι που συνιστούν τις δύο όψεις της σύγχρονης ασφάλειας.

Έτσι το Συμβούλιο Ασφαλείας για να σταθεροποιήσει την Λιβύη επιχειρεί να νομιμοποιήσει την χρήση βίας κατ’ επέκταση της εντολής του 2011 R2P (αποφάσεις 1970/2011 και 1973 /2011) αυτή τη φορά για να αντιμετωπίσει δύο κατηγορίες οργανωμένου εγκλήματος. Επίσης για να διασφαλίσει τις ζωές των μεταναστών που αναγκάζονται να μετακινηθούν διασχίζοντας την Μεσόγειο, με μια επιχείρηση έρευνας και διάσωσης, υπό την ευθύνη της ΕΕ, αλλά με τις ευλογίες του Συμβουλίου Ασφαλείας.

Στο προοίμιο της απόφασης, γίνεται αναφορά στις διεθνείς συμβάσεις, υπό τις οποίες αντιμετωπίζεται το ζήτημα της παράνομης διακίνησης μεταναστών. Πιο συγκεκριμένα την σύμβαση για το διασυνοριακό οργανωμένο έγκλημα και το Πρωτόκολλό της για την καταπολέμηση της μετανάστευσης από γη, αέρα και θάλασσα, καθώς και το Πρωτόκολλο για την πρόληψη και δίωξη προσώπων που εμπλέκονται στην εμπορία και διακίνηση ανθρώπων. Αναγνωρίζεται ότι πρόκειται για διαφορετικά εγκλήματα, που απαιτούν νομικά, επιχειρησιακά και πολιτικά μέτρα για την αντιμετώπισή τους.

Μεικτή διάσταση μετανάστευσης

Παράλληλα, αναγνωρίστηκε τότε η μεικτή διάσταση της μετανάστευσης. Δηλαδή, ότι ανάμεσα σε μετανάστες βρίσκονται πρόσφυγες που δικαιούνται την προστασία του προσφυγικού δικαίου (Σύμβαση της Γενεύης 1951 και Πρωτόκολλο 1967). Συγκεκριμένα, η διασύνδεση της μετανάστευσης με την ανθρώπινη ασφάλεια των μεταναστών επιτυγχάνεται μέσα από την αναγνώριση του Συμβουλίου Ασφαλείας ότι οι μετανάστες (περιλαμβάνονται οι αιτούντες άσυλο), ανεξαρτήτως του καθεστώτος που θα τους αναγνωριστεί, δικαιούνται ανθρωπιστικής μεταχείρισης και σεβασμού δικαιωμάτων τους.

Καλούνται, λοιπόν, όλα τα κράτη μέλη να συμμορφώνονται προς τις διεθνείς τους υποχρεώσεις, σύμφωνα με το διεθνές προσφυγικό δίκαιο και τα δικαιώματα των μεταναστών και στη διάρκεια συνοριακών ελέγχων. Σήμερα, με κλειστή την βαλκανική οδό υπάρχουν τεράστια ανθρωπιστικά ζητήματα. Επιπλέον, διατυπώνεται η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση του φαινομένου μέσα από την έμφαση που δίνεται στην επιτακτική ανάγκη «η μετανάστευση να αντιμετωπιστεί μέσα από διεθνή και περιφερειακή συνεργασία, όπως απαιτούν οι διεθνείς υποχρεώσεις των κρατών».

Αντίθετα, η δεύτερη διάσταση της ασφάλειας, αυτή της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, καθώς και της ασφάλειας των κρατών, εμφανίζεται στις παραγράφους της απόφασης που υπενθυμίζουν την πρωταρχική ευθύνη του ΟΗΕ και της κυβέρνησης της Λιβύης για την αντιμετώπιση των σοβαρών αυτών εγκλημάτων, αλλά και την ανάγκη η Λιβύη να υποστηριχθεί στον έλεγχο των συνόρων της, ώστε να μπορέσει να διαχειριστεί όσους διέρχονται το έδαφός της.

Καλωσορίζοντας τις ενέργειες στήριξης της Λιβύης εκ μέρους της ΕΕ και λαμβάνοντας υπόψη της απόφασή της να συστήσει την EUNAVFOR, το Συμβούλιο Ασφαλείας «καλεί τα κράτη, όπως, μονομερώς, ή μέσα από περιφερειακούς οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ, να συνδράμουν τη Λιβύη, κατόπιν αιτήματος της χώρας, στην οικοδόμηση της αναγκαίας ικανότητας (διασφάλισης και φύλαξης συνόρων, πρόληψης και δίωξης πράξεων λαθρομετακίνησης και εμπορίας ανθρώπων μέσα από το έδαφός της και τα χωρικά της ύδατα, προκειμένου να προλάβει περαιτέρω επέκταση και διακινδύνεση σε ανθρώπινες ζωές που προέρχεται από τη λαθρομετανάστευση και την  εμπορία ανθρώπων σε έδαφος και ακτές της Λιβύης».

Ακόμη «να ερευνούν, όπως προβλέπεται από το διεθνές δίκαιο, στην ανοικτή θάλασσα έξω από τις ακτές της Λιβύης, κάθε πλοιάριο χωρίς σημαία, για το οποίο έχουν λόγο να πιστεύουν ότι εμπλέκεται, ή πρόκειται να εμπλακεί άμεσα, σε πράξεις παράνομης διακίνησης μεταναστών ή εμπορίας ανθρώπων από οργανωμένες εγκληματικές επιχειρήσεις».

“Σοφία” – Περιορισμός στη χρήση βίας

Έτσι, η εξουσιοδότηση προς κράτη-μέλη και περιφερειακές οργανώσεις (ΕΕ) αφορά χρήση βίας για την κατάσχεση πλοίων ύποπτων για παράνομη μετακίνηση-εμπορία από Λιβύη και στην ανοικτή θάλασσα πλοίων χωρίς σημαία, για τα οποία υπάρχει «εύλογος υπόνοια ότι εμπλέκονται ή επρόκειτο να εμπλακούν ή να χρησιμοποιηθούν από οργανωμένες εγκληματικές επιχειρήσεις». Περιλαμβάνει βάρκες, φουσκωτά, σωσίβιες λέμβους κλπ, αλλά δεν επιτρέπεται η δράση εναντίον πλοίων που απολαμβάνουν κρατική ασυλία, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο (κρατικά, πολεμικά σκάφη).

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο μόνος περιορισμός στη χρήση βίας που περιλαμβάνεται στην απόφαση είναι η αναφορά ότι «τα κράτη-μέλη και οι περιφερειακοί οργανισμοί θα πρέπει να καταβάλουν, με καλή πίστη κάθε δυνατή προσπάθεια να λαμβάνουν τη συναίνεση του κράτους σημαίας πριν την άσκηση της εν λόγω εξουσίας».

Έχει ακόμη εξαιρετικό ενδιαφέρον ότι τόσο στην συζήτηση που έγινε στο Συμβούλιο Ασφαλείας όσο και στις παρεμβάσεις των κρατών που ανακοινώθηκαν, δεν συνδέθηκε η εξαναγκαστική μετανάστευση με στόχους ασφάλειας, όπως η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας. Αντίθετα ο δικαιολογητικός λόγος ήταν η επιτακτική ανάγκη προστασίας των ανθρώπων που αναγκάζονται να μετακινηθούν.

Πίσω όμως από όλες τις παρεμβάσεις, με πρωταρχική αυτήν της Λιβύης, ενυπάρχουν οι αγωνίες για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και την ανεξέλεγκτη δράση διασυνοριακών ενόπλων ομάδων σε ολόκληρη την περιοχή του Σαχέλ. Αυτή η αγωνία καταγράφεται και στην ίδια την απόφαση, εκεί όπου γίνεται ειδική αναφορά στην ανάγκη αντιμετώπισης των αιτιών της μετανάστευσης, μέσα στις οποίες εντάσσει την φτώχεια, τις ένοπλες συρράξεις. Για πρώτη φορά αναφέρεται ο εξτρεμισμός και κατονομάζονται συγκεκριμένες ομάδες που επίσης πρέπει να αντιμετωπιστούν για να εμποδιστεί η μαζική αναγκαστική μετανάστευση ανθρώπων.

Αυτή η επιχείρηση της ΕΕ που έχει εξουσιοδότηση να χρησιμοποιεί όλα τα αναγκαία μέσα, αποφασίστηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2020 να εμπλακεί ενεργά στην επιβολή της εκεχειρίας και του εμπάργκο όπλων προς Λιβύη, ακόμη και νοτίως της Κρήτης. Για να καμφθούν οι αντιρρήσεις Αυστρίας και Ιταλίας αποφασίσθηκε να μην έχει ρόλο στην διάσωση μεταναστών. Δεν θα μπορέσει, όμως, να το αποφύγει λόγω της υποχρέωσης έρευνας και διάσωσης και της αποστολής που έχει.

Πρόκειται σαφώς για εξέλιξη που ενισχύει την παρουσία της ΕΕ σε μια περιοχή που βρίσκεται σε περιπέτειες την τελευταία περίοδο, λόγω της σημασίας της και στον τομέα της ενέργειας. Αναμφίβολα πρόκειται για μια επιχείρηση, στην οποία θα πρέπει να έχει ενεργό ρόλο η Ελλάδα.