Ιράν: Από τον “εκσυγχρονισμό” του Σάχη στην ισλαμική θεοκρατία

Η αφετηρία της δυτικής κατεύθυνσης: Η πορεία του Ιράν προς μια δυτική ταυτότητα ξεκινά στα τέλη του 19ου αιώνα, κατά την περίοδο της δυναστείας των Κατζάρ (1796-1925). Η Επανάσταση του Συντάγματος (1905-1911) αποτέλεσε ορόσημο, εισάγοντας συνταγματική μοναρχία εμπνευσμένη από ευρωπαϊκά μοντέλα, όπως το βρετανικό σύστημα, με τη δημιουργία του Majles (εθνικής συνέλευσης) και την κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Η εκπαίδευση υπέστη ριζική μεταρρύθμιση, με την ίδρυση δημόσιων σχολείων που ακολουθούσαν δυτικά προγράμματα σπουδών και την εισαγωγή τυπογραφείων, γεγονός που ενίσχυσε τη διάδοση της γνώσης και την εμφάνιση εφημερίδων. Παράλληλα, οι πρώτες φεμινιστικές οργανώσεις, όπως η Anjoman-e Horriyat-e Nesvan, άρχισαν να διεκδικούν ίσα δικαιώματα, θέτοντας τις βάσεις για τη γυναικεία χειραφέτηση.

Η άνοδος του Ρεζά Σάχη Πahlavi (1925-1941) επιτάχυνε αυτή την τροχιά. Επηρεασμένος από τον εκσυγχρονισμό του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στην Τουρκία, ο Ρεζά Σάχης προώθησε εκτεταμένες υποδομές, συμπεριλαμβανομένων σιδηροδρόμων (π.χ. η γραμμή Τεχεράνη-Αμπαντάν) και βιομηχανικών μονάδων. Η απαγόρευση της υποχρεωτικής μαντίλας το 1936, αν και αντιμετώπισε αντίδραση, συνέβαλε στη συμμετοχή των γυναικών στην εκπαίδευση και την εργασία, ενώ η ίδρυση του Πανεπιστημίου της Τεχεράνης (1934) ανέδειξε το Ιράν ως περιφερειακό κέντρο ακαδημαϊκής αριστείας. Η δυτική κουλτούρα εισχώρησε μέσω κινηματογράφου, θεάτρου και μόδας, ιδιαίτερα στις αστικές ελίτ.

Ο Μοχάμεντ Ρεζά Σάχης (1941-1979), διάδοχος του Ρεζά Σάχη, εφάρμοσε το «Λευκό Επανάσταση» (1963), ένα φιλόδοξο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού. Η μεταρρύθμιση της γαιοκτησίας διέλυσε φεουδαρχικές δομές, κατανέμοντας γη σε πάνω από 1,5 εκατομμύριο αγρότες, ενώ η υποχρεωτική εκπαίδευση και η ίδρυση 20.000 νέων σχολείων αύξησαν το ποσοστό εγγραμματισμού από 15% το 1950 σε πάνω από 50% το 1979. Η γυναικεία χειραφέτηση ενισχύθηκε περαιτέρω με το δικαίωμα ψήφου (1963) και την πρόσβαση σε επαγγέλματα όπως η ιατρική, η νομική και η πολιτική. Η οικονομία άνθισε με βάση το πετρέλαιο, προσελκύοντας δυτικές επενδύσεις, ενώ η Τεχεράνη μετατράπηκε σε κοσμοπολίτικη μητρόπολη με πολυτελή ξενοδοχεία, μπουτίκ και νυχτερινή ζωή εμπνευσμένη από τη Δύση.

Το καθεστώς του Σάχη: Η διττή κληρονομιά

Το καθεστώς του Μοχάμεντ Ρεζά Σάχη χαρακτηρίστηκε από διττή φύση. Από τη μία, βασίστηκε σε δυτικά πρότυπα διακυβέρνησης, με πενταετή σχέδια οικονομικής ανάπτυξης, τεχνοκρατική διοίκηση και στενή συνεργασία με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Δύση μέσω του CENTO (Central Treaty Organization). Η στρατιωτική συνεργασία με τις ΗΠΑ ενίσχυσε την τεχνολογική πρόοδο, ενώ η υποστήριξη από τη CIA το 1953 για την ανατροπή του πρωθυπουργού Μοσαντέκ (λόγω της εθνικοποίησης του πετρελαίου) κατέστησε το Ιράν στρατηγικό σύμμαχο κατά τον Ψυχρό Πόλεμο.

Από την άλλη, η αυταρχική διακυβέρνηση, μέσω της μυστικής αστυνομίας SAVAK, κατέπνιγε την αντιπολίτευση με βασανιστήρια και φυλακίσεις, ενώ η διαφθορά και η ανισότητα πλήττοντας την αγροτική πλειοψηφία. Παρά τις ελλείψεις σε πολιτικές ελευθερίες, το Ιράν φαινόταν να βαδίζει προς μια φιλελεύθερη, δυτική δημοκρατία, με φιλοδοξίες να καταστεί περιφερειακή υπερδύναμη.

Η ανατροπή του 1979: Η Θεοκρατική Επανάσταση

Η Ισλαμική Επανάσταση του 1979 ανέτρεψε ριζικά αυτή την πορεία. Ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, εξόριστος από το 1964 στη Γαλλία, εκμεταλλεύτηκε τη λαϊκή δυσαρέσκεια για την καταστολή της SAVAK, την οικονομική κρίση (υπερδανεισμό και πληθωρισμό), και την πολιτιστική «δυτικοποίηση» που θεωρήθηκε απειλή από τον κλήρο και τις παραδοσιακές τάξεις. Η επανάσταση, που ξεκίνησε με διαδηλώσεις το 1978, κατέληξε στην πτώση του Σάχη τον Ιανουάριο του 1979 και την επιστροφή του Χομεϊνί τον Φεβρουάριο.

Το νέο θεοκρατικό καθεστώς ανέδειξε το σιιτικό Ισλάμ ως θεμέλιο της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, με τη σαρία να αντικαθιστά το δυτικό νομικό σύστημα, την υποχρεωτική μαντίλα να επανέρχεται, και τη γυναικεία χειραφέτηση να υποχωρεί δραστικά. Αυτή η αναστροφή οδήγησε σε μια περίοδο που πολλοί χαρακτηρίζουν «απόλυτο σκοτάδι», λόγω της απώλειας προοδευτικών ελευθεριών και της επιβολής αυστηρής θρησκευτικής ορθότητας.

Η επανάσταση οργανώθηκε κυρίως από σιιτικούς κληρικούς, με τον Χομεϊνί να ηγείται, υποστηριζόμενους από ένα ευρύ φάσμα αντιπολιτευόμενων, συμπεριλαμβανομένων αριστερών κομμάτων (π.χ. Tudeh) και φιλελεύθερων διανοουμένων. Η εμπλοκή ξένων δυνάμεων, ιδίως των ΗΠΑ υπό τον πρόεδρο Τζίμι Κάρτερ (1977-1981), παραμένει αντικείμενο συζήτησης. Η κυβέρνηση Κάρτερ απέτυχε να στηρίξει αποτελεσματικά τον Σάχη, πιεζόμενη από διεθνείς επικρίσεις για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και από το πετρελαϊκό λόμπι, που επηρεάστηκε από την πετρελαϊκή κρίση. Ωστόσο, δεν υπάρχουν τεκμηριωμένες αποδείξεις ότι οι ΗΠΑ «ενορχήστρωσαν» την πτώση του Σάχη – η αδυναμία πρόβλεψης της λαϊκής οργής και η αλλαγή εξωτερικής πολιτικής φαίνεται να έπαιξαν καθοριστικότερο ρόλο.

Η Σύγκριση με το σημερινό καθεστώς των Μουλάδων

Η σημερινή διοίκηση των μουλάδων, που διατηρείται από το 1979 με ηγέτες όπως ο Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, διακρίνεται για την αυστηρή επιβολή θρησκευτικών νόμων, την καταστολή διαδηλώσεων (π.χ. οι μαζικές κινητοποιήσεις του 2022 μετά τη δολοφονία της Mahsa Amini), και την απομόνωση του Ιράν από τη διεθνή κοινότητα λόγω πυρηνικού προγράμματος και υποστήριξης ομάδων όπως οι Χεζμπολάχ.

Σε σύγκριση, το καθεστώς του Σάχη, παρόλο που ήταν αυταρχικό και διέπραξε παραβιάσεις (π.χ. μέσω της SAVAK), προωθούσε τον εκσυγχρονισμό και τις δυτικές αξίες, με σημαντική πρόοδο στην εκπαίδευση, την οικονομία και τη γυναικεία συμμετοχή. Η σημερινή κατάσταση θεωρείται χειρότερη όσον αφορά τις ατομικές ελευθερίες και την πολιτική ελευθερία, αν και η οικονομία παραμένει βιώσιμη χάρη στα έσοδα από το πετρέλαιο. Αντιθέτως, ο Σάχης οδήγησε το Ιράν σε υψηλό εξωτερικό χρέος (περίπου 7 δισ. δολάρια το 1979), γεγονός που ενίσχυσε την κοινωνική δυσαρέσκεια. Η σύγκριση εξαρτάται από την ισορροπία μεταξύ προόδου με καταστολή και θρησκευτικής ορθότητας με απομόνωση.

Η Αποτυχία της Δύσης και η Υποκρισία του Προοδευτισμού

Στο φως της ιστορικής αναδρομής, το Ιράν παραμένει ένας ζοφερός καθρέφτης που αντανακλά τις βαθύτερες ρωγμές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, μιας πολιτικής που, με την αδυναμία της να προβλέψει ή να ελέγξει τη ριζοσπαστική στροφή του 1979, καταγράφει ακόμη μία αποτυχία στον μακρύ κατάλογο των γεωπολιτικών της στραβοπατημάτων.

Η απόφαση της κυβέρνησης Κάρτερ να εγκαταλείψει τον Σάχη, υπό το βάρος ηθικών φληναφημάτων και πετρελαϊκών πιέσεων, αποκάλυψε όχι μόνον την έλλειψη στρατηγικής προνοητικότητας, αλλά και την ανικανότητα να διακρίνει την ανερχόμενη θεοκρατική απειλή που όχι μόνο θα γονάτιζε ένα έθνος στην αυταρχικότητα, αλλά και θα μεταμορφωνόταν σε βάθος χρόνου ένας επικίνδυνος αντίπαλος.

Παράλληλα, η υποκρισία του προοδευτικού τόξου, εκείνου του ιδεαλιστικού φάσματος που κηρύττει την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την αποστροφή προς τις δυτικές αξίες, αποκαλύπτεται με καυστική διαύγεια. Βυθισμένο σε ένα παρανοϊκό μίσος για τον δυτικό πολιτισμό, τούτο το τόξο υπέπεσε στο αμάρτημα της ανοχής, αν όχι της σιωπηλής υποστήριξης, προς το πλέον απάνθρωπο καθεστώς του Χομεϊνί και των διαδόχων του, των μουλάδων.

Από την επιβολή της σαρία και τις μαζικές εκτελέσεις έως την καταπίεση των γυναικών και την απομόνωση ενός λαού, η σιωπή των προοδευτικών φωνών συνιστά όχι μόνον ηθική πτώση, αλλά και μια τραγική ειρωνεία: εκείνοι που κατηγορούν τη Δύση για ιμπεριαλισμό, στήριξαν εντέλει έναν θεοκρατικό δεσποτισμό, αποδεικνύοντας ότι η ηθική τους πυξίδα χάνεται όταν συναντά τη γεωπολιτική σκοπιμότητα.