Κίσινγκερ: Ο αμφιλεγόμενος γκουρού της αμερικανικής διπλωματίας

Ο άνθρωπος που φιλοδόξησε να είναι η επιτομή, η συμπύκνωση της ευρωπαϊκής πολιτικοδιπλωματικής ιστορίας τριών αιώνων (17ος-20ος) στο πεπερασμένο μέγεθος του βίου του, ο Χένρι Κίσινγκερ, πέρασε στο επέκεινα έξι μήνες και δύο ημέρες μετά την συμπλήρωση των 100 ετών του.

Πιάνοντας το νήμα από τον Καρδινάλιο Ρισελιέ και την γαλλική raison d’ etat του 17ου αιώνα – «το εθνικό συμφέρον είναι ο υπέρτατος σκοπός του κράτους» – αντιλαμβανόταν πλήρως τις γεωπολιτικές αναγκαιότητες που υπαγόρευαν στην Μεγάλη Βρετανία να υπηρετεί μια πολιτική που ευνοούσε «την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη» – και δεν έκρυβε την εκτίμησή του για την Αυστρία του Μέτερνιχ – «αναδόμησε τη Συμφωνία της Ευρώπης» και την Γερμανία του Μπίσμαρκ, που μετέτρεψε την ευρωπαϊκή διπλωματία «σε ένα ψυχρό παιχνίδι πολιτικής ισχύος».

Ο θεωρητικός των Διεθνών Σχέσεων, καθηγητής του Χάρβαρντ Χένρι Κίσινγκερ, εισήλθε στο πεδίο της εφαρμοζόμενης πολιτικής με μια “προδοσία”. Ενήμερος – ο μοναδικός πολίτης κατά την μαρτυρία του Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ – για τις μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ Αμερικανών και Βιετναμέζων, στο Παρίσι το 1968, πληροφορούσε παραμονές των αμερικανικών εκλογών το επιτελείο του Ρίτσαρντ Νίξον για τις εξελίξεις, υπονομεύοντας καθοριστικά την εκστρατεία του τότε αντιπροέδρου Χιούμπερτ Χάμφρεϊ, να διαδεχθεί τον Λίντον Τζόνσον. Ως δρων πολιτικός παράγοντας – πρώτα ως Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας και μετέπειτα ως υπουργός Εξωτερικών του Νίξον και του Φορντ – είχε την ευκαιρία να εφαρμόσει τις θεωρητικές γνώσεις και αντιλήψεις του στο σκληρό πεδίο της καθημερινής πολιτικής δράσης.

Με την εμπειρία και την γνώση του ανθρώπου που έχει περπατήσει στις δυο όχθες του ποταμού έγραψε στο βιβλίο του “Διπλωματία”, θεωρείται το magnum opus της πνευματικής παρακαταθήκης του, ότι «οι διανοούμενοι αναλύουν τη λειτουργία των διεθνών συστημάτων, οι πολιτικοί τα οικοδομούν… Ο αναλυτής δεν διατρέχει κινδύνους. Σε περίπτωση που αποδειχθεί ότι έχει βγάλει λάθος συμπεράσματα, μπορεί να γράψει μια άλλη διατριβή. Ο πολιτικός μπορεί μόνο μια φορά να μαντέψει. Τα λάθη του είναι αμετάκλητα. Ο αναλυτής έχει στην διάθεση του όλα τα στοιχεία. Θα τον κρίνουν για τις διανοητικές ικανότητες του. Ο πολιτικός πρέπει να ενεργήσει βάσει εκτιμήσεων που δεν μπορούν να αποδειχτούν τη στιγμή που τις κάνει. Η ιστορία θα τον κρίνει με βάση το πόσο σοφά χειρίσθηκε την αναπότρεπτη αλλαγή και, πάνω απ’ όλα, πόσο καλά διατηρεί την ειρήνη».

Κίσινγκερ και Κίνα

Ως μελετητής, αλλά και διαμορφωτής της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, κινήθηκε μεταξύ του Θεόδωρου Ρούζβελτ και του Γούντροου Ουΐλσον. Αντιμετωπίζοντας κριτικά τον δεύτερο, έκανε λόγο για έναν «συνδυασμό ιεραποστολικού ζήλου και σολιψισμού (που) γέννησαν ένα μοιραίο συνδυασμό πλανητικών και ιεραποστολικών παρορμήσεων…», έδειχνε φανερά την προτίμησή του προς αυτό που ονόμασε Realpolitik του Ρούζβελτ, επαναλαμβάνοντας την ρήση του, «η ανούσια ηθική που δεν στηρίζεται στην ισχύ είναι εξίσου αμαρτωλή και ακόμη περισσότερο επιζήμια από την ισχύ που έχει πάρει διαζύγιο από την ηθική».

Εισηγητής των “τριγωνικών σχέσεων” μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας-Κίνας, εργάσθηκε συστηματικά κι αποτελεσματικά την δεκαετία του ’70 για να την επιτυχία του σχεδίου του, απέφυγε να υποκύψει – σε αντίθεση με τον Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι – στην οίηση του νικητή μετά την πτώση της ΕΣΣΔ και συμβούλευε πως «οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να σέβονται τα νόμιμα συμφέροντα της Ρωσίας που αφορούν στην ασφάλειά της, υπό την προϋπόθεση ότι ο ορισμός που δίνει η Ρωσία στην έννοια ¨νόμιμα¨ είναι συμβατός με την ανεξαρτησία των γειτόνων της… Οποιοσδήποτε σοβαρός μελετητής της ιστορίας αναγνωρίζει πόσο σημαντικό είναι να διαδραματίσει η Ρωσία σημαίνοντα ρόλο στη νέα διεθνή τάξη πραγμάτων, χωρίς όμως να ενθαρρυνθεί να προσφύγει στα ιστορικά πρότυπα δράσης της».

Για τον δρ. Κίσινγκερ είναι σαφές πως η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας δεν ακολουθεί μια εξωτερική πολιτική στα πρότυπα της ΕΣΣΔ, δεν προβάλλει καθολικές αξιώσεις, δεν έχει υπό τις διαταγές της ένα δίκτυο κομμουνιστικών κομμάτων και «επιπλέον, δεν αμφισβητεί τις εσωτερικές δομές των άλλων κρατών χρησιμοποιώντας ιδεολογικά επιχειρήματα». Κατά την εκτίμησή του, «ο εθνικισμός, και όχι ο κομμουνισμός, θα μπορούσε να οδηγήσει την Κίνα σε αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ και όχι για το ζήτημα της παγκόσμιας ηγεμονίας, αλλά για εκείνο της Ταϊβάν». Συνεπής προς αυτή την εκτίμηση επέμεινε ότι «η πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Κίνα πρέπει να απελευθερωθεί από τα γνωστά συνθήματα… Οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να αντισταθούν στις εσωτερικές πιέσεις να εγκαταλειφθεί η αρχής της ¨μιας Κίνας¨… Ο μόνιμος διάλογος είναι αναγκαίος, επειδή αποτελεί το καλύτερο μέσο για να επικρατήσει μεγαλύτερη σταθερότητα στον κόσμο».

“Γκρίζα φυσιογνωμία” για τους Έλληνες

Για τους περισσότερους Έλληνες ο Κίσινγκερ είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μια “γκρίζα φυσιογνωμία”, και στην χειρότερη ένας εγκληματίας που κατέστρεψε τον Ελληνισμό στην Κύπρο. Η πραγματικότητα είναι πως ο Κίσινγκερ εφάρμοσε στην περίπτωση της Κύπρου μια πολιτική που είχε χαράξει η γραφειοκρατία του State Department, πριν ακόμη αναλάβει ο ίδιος την διεύθυνση του.

Η προτίμηση των αρμόδιων Αμερικανών χειριστών στην αντιμετώπιση του ζητήματος εντός του πλαισίου του ΝΑΤΟ, ακόμη κι αν αυτό σήμαινε την επιλογή της διχοτόμησης του νησιού, μέσω μιας έντονης τουρκικής παρουσίας στην Κύπρο (σχέδιο Ντιν Άτσεσον) ή και μιας ανοικτής τουρκικής εισβολής, ήταν γνωστή από την επομένη της αυστηρής επιστολής Τζόνσον στον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού, το 1964.

Ο Κίσινγκερ εφάρμοσε με επιτυχία μια προαποφασισμένη πολιτική, με μοναδική φροντίδα να αποτραπεί ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος, που θα διέλυε το ΝΑΤΟ σε μια περίοδο κορύφωσης του Ψυχρού Πολέμου. Όσοι συμμετείχαν, από τις 19 έως τις 24 Νοεμβρίου 1973 στο “Σεμινάριο της Ρώμης” για το Κυπριακό, που οργάνωσε το Αμερικανικό Κέντρο Μεσογειακών Σπουδών, είχαν προειδοποιηθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επρόκειτο να κινητοποιήσουν τον 6ο Στόλο για να αποτραπεί μια τουρκική εισβολή στην Κύπρο, διακινδυνεύοντας να χαθεί η Τουρκία για την Δύση και τα αμερικανικά συμφέροντα.

Στις εργασίες που διεξήχθησαν υπό την προεδρία του Γιουγκοσλάβου πρέσβη Βλαντιμίρ Βέλεμπιτ, συμμετείχαν οι Έλληνες, αλλά δίχως καμιά επίσημη ιδιότητα, Ευάγγελος Αβέρωφ και Δημήτριος Μπίτσιος, ο Γλαύκος Κληρίδης και ο Ραούφ Ντενκτάς από την Κύπρο, οι Αμερικανοί Σάϊρους Βανς, Λούσιους Μπάτλ (με εμπειρία πολιτικών αξιωματούχων στο State Department), δύο διπλωμάτες που είχαν θητεύσει στην Αθήνα, ως πρέσβεις των χωρών τους, Φίλιπ Τάλμποτ (ΗΠΑ) και σερ Μάϊκλ Στιούαρτ (Ηνωμένο Βασίλειο), καθώς και ο Τούρκος καθηγητής Γιαλτσίν, αντικαθιστώντας την παραμονή του Σεμιναρίου τον πρώην πρωθυπουργό Νιχάτ Ερίμ.

Κατά την αποκαλυπτική μαρτυρία του αείμνηστου Μπίτσιου, οι Αμερικανοβρετανοί, με ωμή γλώσσα, προειδοποίησαν, «η Τουρκία είναι ενδεχόμενο να ακολουθήσει το παράδειγμα του Ισραήλ. Στην περίπτωση αυτή ας έχομε υπόψη ότι, κατά την άποψη των Αμερικανών, η Τουρκία είναι για το ΝΑΤΟ πιο σημαντική από την Ελλάδα, όπως η Ελλάς είναι πιο σημαντική από την Κύπρο. Αμφιβάλλω αν οι ΗΠΑ θα θελήσουν να ξαναεπέμβουν». (Δημήτρης Μπίτσιος, “Πέρα από τα σύνορα 1974-1977”). Οι προειδοποιήσεις αγνοήθηκαν, με τις γνωστές συνέπειες έκτοτε.

“Μακάριος, ο πανούργος Αρχιεπίσκοπος”

Ο ίδιος ο Κίσινγκερ παρ’ ότι πιέσθηκε ασφυκτικά από την ελληνική πλευρά – και κυρίως από το ελληνικό και κυπριακό λόμπι, με πρωτοστάτη τον δημοσιογράφο Ηλία Δημητρακόπουλο, τον οποίον προσπάθησε ανεπιτυχώς να αδρανοποιήσει – απέφυγε οποιαδήποτε δημόσια απολογία-εξήγηση.

Ωστόσο, στο βιβλίο του “Χρόνια Ανανέωσης”, με αναμνήσεις από την υπουργική θητεία του, θα αναφερθεί στο Κυπριακό, ως «μια περίπτωση μελέτης στην εθνοτική σύγκρουση», δηλαδή, το είδος των συγκρούσεων που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν οι ΗΠΑ σε διάφορες περιοχές του πλανήτη. Κατά τον Κίσινγκερ, βασικός υπεύθυνος της κυπριακή κρίσης ήταν «ο Μακάριος, ο πανούργος αρχιεπίσκοπος. Εξαιρετικά έξυπνος, απτόητος, πάντα καλά προετοιμασμένος, τόσο περίπλοκος στην τακτική του όσο και αφοσιωμένος στην επιδίωξη των αντικειμενικών σκοπών του, απέπνεε κύρος… Εάν υπήρχε ένα χαρακτηριστικό που δεν είχε ο Μακάριος, αυτό ήταν η ικανότητα να εμπνέει εμπιστοσύνη».

Έως το τέλος του βίου του, ο Κίσινγκερ που δεν έβλεπε «να βλάπτονται τα αμερικανικά συμφέροντα από την κατοχή μέρους της Κύπρου από την Τουρκία», στα χρόνια που ακολούθησαν απέφυγε οποιαδήποτε αναφορά στο Κυπριακό και στην εκ μέρους του διαχείριση του ζητήματος. Για τον αείμνηστο Βρετανό δημοσιογράφο Κρίστοφερ Χίτσενς, το Κυπριακό, μαζί με την ανάμειξη, του βραβευμένου με Νόμπελ Ειρήνης Κίσινγκερ, στις σφαγές αμάχων στην Ινδοκίνα, στο Μπαγκλαντές, στο Ανατολικό Τιμόρ, στην ανατροπή του Αλιέντε στην Χιλή, όπως και η προσωπική ενθάρρυνση του σε σχέδιο απαγωγής και δολοφονίας του Ηλία Δημητρακόπουλου, ήταν «αδιάσειστα στοιχεία της ενοχής του φιλόδοξου και αδίστακτου Αμερικανού πολιτικού», που έπρεπε να αχθεί ενώπιον Διεθνούς Δικαστηρίου, «για να δικαιωθούν τα θύματα του».

Ο ίδιος ο Κίσινγκερ, σε μια σπάνια αυτοαναφορική καταγραφή του, θα σημειώσει: «Ως σε έναν από τους διαμορφωτές της πολιτικής έλαχε σε εμένα να βοηθήσω στον προσδιορισμό της σχέσης ανάμεσα στον πραγματισμό και την ηθική στην αμερικανική εξωτερική πολιτική. Και, όπως είναι αναπόφευκτο σε ταραγμένες εποχές, αυτές οι κρίσεις είναι συχνά αντιφατικές. Μερικοί σχολιαστές έχουν υποστηρίξει ότι η έμφασή μου στην αίσθηση του μέτρου στην εξωτερική πολιτική προέρχεται από την προτίμηση της τάξης έναντι της δικαιοσύνης, που την αποδίδουν στην εμπειρία που απέκτησα μεγαλώνοντας στη ναζιστική Γερμανία. Αλλά, η Γερμανία της νιότης μου είχε πάρα πολύ τάξη και ελάχιστη δικαιοσύνη, δεν ήταν ακριβώς ο τόπος που πιθανώς θα ενέπνεε αφοσίωση στην τάξη, έτσι αφηρημένα».