Κυπριακό: Άλμα στον προηγούμενο αιώνα οι εγγυήσεις

Το ζήτημα των εγγυήσεων (και της παραμονής στην Κύπρο τουρκικών στρατευμάτων) ήταν η αιτία που ναυάγησαν οι δύο πενταμερείς διασκέψεις για την επίλυση του Κυπριακού. Η άρνηση της Αθήνας να αποδεχθεί κάποιου είδους ανανέωση της συνθήκης του 1960 είναι αληθές ότι έχει αλλάξει την ατζέντα των διαπραγματεύσεων. Η Άγκυρα επιμένει και πάντως αρνείται να συζητήσει για τις εγγυήσεις, εάν προηγουμένως δεν εξασφαλίσει ότι οι Τουρκοκύπριοι θα έχουν βέτο στο πλαίσιο της συζητούμενης διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας.

Οι συνθήκες εγγυήσεων είναι αρχαίος θεσμός του διεθνούς δικαίου. Κλασσική περίπτωση ήταν η συνθήκη του Λονδίνου το 1832 με την οποία Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και Ρωσία, όρισαν ότι «η Ελλάς υπό… την εγγύησιν των τριών αυλών, θέλει αποτελεί κράτος μοναρχικόν ανεξάρτητον». Τελευταίο λαμπρό παράδειγμα του θεσμού των εγγυήσεων ήσαν οι Συμφωνίες του Λοκάρνο το 1925. Βέλγιο, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία εγγυήθηκαν το απαραβίαστο των συνόρων της Γερμανίας με το Βέλγιο και τη Γαλλία. Η συνθήκη απεδείχθη κουρελόχαρτο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Διεθνή κείμενα

Μετά το 1945 έχουμε τα ακόλουθα διεθνή κείμενα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι προσφέρουν εγγυήσεις:

1. 1. Το 1947 με τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εγγυήθηκε την «ακεραιότητα και ανεξαρτησία» της ελεύθερης πόλεως της Τεργέστης που διεκδικούσαν Ιταλία και Γιουγκοσλαβία. Η εγγύηση δεν εφαρμόσθηκε ποτέ.
   2. Το 1947 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με το ψήφισμα 181 της Γενικής Συνελεύσεως αποφάσισε όπως «η εδαφική ακεραιότητα και …το ειδικό καθεστώς» των Ιεροσολύμων θα διασφαλίζονταν από τα Ηνωμένα Έθνη. Η εγγύηση έμεινε κενό γράμμα.
   3. Το 1955 ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία και Σοβιετική Ένωση συμφώνησαν να σεβασθούν τα σύνορα της Αυστρίας του 1938. Στο κείμενο της συνθήκης δεν χρησιμοποιήθηκε ο όρος εγγύηση, ούτε αναφερόταν τί ακριβώς θα γίνει σε περίπτωση παραβιάσεως της συνθήκης.
   4. Το 1960 υπεγράφησαν οι συνθήκες εγγυήσεως της Κυπριακής Δημοκρατίας.
   5. Το 1962 δεκατρείς χώρες με κοινή δήλωση αναγνώρισαν την ανεξαρτησία του Λάος. Σε περίπτωση παραβιάσεως της ανελάμβαναν «να διαβουλευθούν ομού μετά της βασιλικής κυβερνήσεως του Λάος ή μεταξύ τους με σκοπό να καταλήξουν σε μέτρα τα οποία μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι απαραίτητα» για να επιβεβαιωθεί η ανεξαρτησία και κυριαρχία του Λάος.
   6. Το 1977 οι ΗΠΑ υπέγραψαν με τον Παναμά τη «Συμφωνία της Διώρυγας» διασφαλίζοντας το καθεστώς ελευθεροναυσιπλοΐας στη Διώρυγα. Κατά την επικύρωση της συμφωνίας ο τότε δικτάτορας του Παναμά Τορίχος κατέθεσε ερμηνευτική δήλωση σύμφωνα με την οποία η συμφωνία θα λειτουργούσε στο πλαίσιο των άρθρων 1.2 και 2.4 του Χάρτη του ΟΗΕ που απέτρεπαν τη χρήση βίας και καθιστούσαν οποιαδήποτε δράση των ΗΠΑ εξαρτώμενη από την προηγούμενη συναίνεση του Παναμά. Οι ΗΠΑ δεν αντέδρασαν στην ερμηνευτική δήλωση.
   7. Το 1979 μετά την υπογραφή της συνθήκης για την ειρήνη μεταξύ Ισραήλ-Αιγύπτου στο Κάμπ Ντέηβιντ, ο τότε αμερικανός πρόεδρος Τζίμυ Κάρτερ απέστειλε προς τους ηγέτες των δύο χωρών επιστολές. Σε περίπτωση παραβιάσεως της συνθήκης ειρήνης, οι ΗΠΑ δεσμεύονταν ότι «μετά από πρόσκληση ενός ή και των δύο Μερών, θα διαβουλευθούν και θα αναλάβουν όποια δράση είναι απαραίτητη και επιβοηθητική για να επιτύχουν συμμόρφωση με τη Συνθήκη». Από το λεκτικό του κειμένου είναι προφανές ότι επρόκειτο περί μίας εγγυήσεως τηρήσεως της συμφωνίας με την πολιτική και όχι νομική έννοια του όρου.
   8. Το 1988 ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση συμφώνησαν να στηρίξουν τη συμφωνία μεταξύ Πακιστάν και Αφγανιστάν. Προχώρησαν σε «Διακήρυξη Διεθνών Εγγυήσεων» όπου ανέλαβαν «να απέχουν σταθερά από οποιαδήποτε μορφή αναμίξεως ή επεμβάσεως στα εσωτερικά θέματα… του Αφγανιστάν και… του Πακιστάν και να σεβασθούν τις συμβατικές υποχρεώσεις του διμερούς συμφώνου ανάμεσα στο… Αφγανιστάν και στο… Πακιστάν και ειδικότερα τη μη ανάμιξη και τη μη επέμβαση».
   9. Το 1991 με τη «Συμφωνία των Εγγυήσεων» δεκαεννέα κράτη δεσμεύθηκαν ότι θα αναγνωρίσουν και θα σεβασθούν την ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα, της Καμπότζης. Σε περίπτωση παραβιάσεως της Συμφωνίας κάθε συμβαλλόμενο Μέρος είχε τη δυνατότητα να καλέσει τα αρμόδια όργανα του ΟΗΕ να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη για την καταστολή των παραβιάσεων.
   10. Το 1991 το Συμβούλιο Ασφαλείας υιοθέτησε το ψήφισμα 687. Μεταξύ άλλων «εγγυήθηκε» το απαραβίαστο των συνόρων μεταξύ Ιράκ και Κουβέιτ και δεσμεύθηκε να λάβει «όλα τα απαραίτητα μέτρα» προς αυτή την κατεύθυνση. Πρόκειται για την μοναδική επιτυχημένη περίπτωση διεθνούς εγγυήσεως μετά το 1945.
   11. Το 1993 με πρωτοβουλία της Οικονομικής Κοινότητας των Δυτικοαφρικανικών κρατών (ECOWAS) και του ΟΗΕ υπεγράφη το σύμφωνο της Κοτονού για την ειρήνευση στη Λιβερία. Σε περίπτωση σοβαρής παραβιάσεως μία διεθνής ειρηνευτική δύναμη «θα προσέφευγε στη χρήση των εξουσιών για την επιβολή της ειρήνης εναντίον του παραβιάζοντος». Στην πράξη η μοναδική εξουσία που είχε δοθεί στην ειρηνευτική δύναμη ήταν αυτή της αυτοπροστασίας σε περίπτωση επιθέσεως. Η «εγγύηση» που προσφέρθηκε ήταν κενό γράμμα. Η συμφωνία κατέρρευσε εντός του έτους.

Εξαίρεση η Κύπρος

Συνεπώς, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουμε έντεκα διεθνή κείμενα που αναφέρονται συνήθως ως συνθήκες εγγυήσεως. Τέσσερα κείμενα (Τεργέστη, Ιερουσαλήμ, Ιράκ-Κουβέιτ, Λιβερία) αναφέρονται σε εγγυήσεις που προσφέρθηκαν από όργανο διεθνούς οργανισμού. Στην πράξη μόνον ένα εφαρμόσθηκε.

Στις υπόλοιπες επτά συμφωνίες διαπιστώνεται ότι στην πλειονότητά τους απουσιάζει ο όρος «εγγύηση» από το κείμενο της συνθήκης. Εξαίρεση αποτελούν οι συμφωνίες για την Κύπρο το 1960 και για το Αφγανιστάν το 1988. Επιπλέον, σε πέντε περιπτώσεις (Αυστρία, Λάος, Ισραήλ-Αίγυπτος, Αφγανιστάν, Καμπότζη) τα Μέρη ανέλαβαν την υποχρέωση να σεβασθούν είτε τις συμφωνίες, είτε το μελλοντικό καθεστώς και να μην προχωρήσουν σε αποσταθεροποιητική δράση.

Δεν εγγυώνται, όμως, με τη νομική έννοια του όρου τις συμφωνίες, ή το καθεστώς απέναντι σε ανεπιθύμητες αλλαγές και δεν αναλαμβάνουν συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Στη μοναδική περίπτωση (του Παναμά) που υπήρχαν αρχικώς συγκεκριμένες δεσμεύσεις, με την ερμηνευτική δήλωση η «εγγύηση» κατέστη αόριστη.

Συμπερασματικά, μετά το 1945 η μοναδική περίπτωση όπου κράτη αναλαμβάνουν συγκεκριμένες υποχρεώσεις εγγυήσεως έναντι άλλου κράτους είναι στην Κύπρο το 1960. Πρόκειται για εντελώς παρωχημένο θεσμό. Η προσπάθεια νεκραναστάσεώς του από τη Άγκυρα, αλλά και από έγγραφο του Άιντε (ο προηγούμενος εκπρόσωπος του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ) είναι σαν να προσπαθούμε να επαναφέρουμε στον 21ο αιώνα τον θεσμό της δουλείας ή το φεουδαρχικό κράτος. Εκτός πάλι εάν θεωρήσουμε ότι μπροστά στην ανάγκη να συμφωνήσει η Τουρκία, η Κύπρος πρέπει να αλλάξει αιώνα.