Κυβέρνηση, Κούρδοι και υβριδικοί παίκτες στο Ιράκ – Ο ρόλος της Τουρκίας

Η πρόσφατη δολοφονική επίθεση εναντίον του πρωθυπουργού του Ιράκ επανέφερε στην επικαιρότητα την προβληματική κατάσταση που επικρατεί στη μεσανατολική αυτή χώρα. Το Ιράκ βρίσκεται σε κατάσταση αποσύνθεσης με την κρατική εξουσία να συνθλίβεται ανάμεσα στη δυναμική μετάλλαξη των πολιτοφυλακών σε πολιτικούς παίκτες, τη διένεξη με τη αυτόνομη κουρδική κρατική οντότητα και την εισβολή και την παρουσία τουρκικών στρατευμάτων στην επικράτειά του.

Το ιρακινό Κουρδιστάν ή Νότιο Κουρδιστάν είναι ένα από τα τέσσερα μέρη του Κουρδιστάν. Τα άλλα είναι το βόρειο Κουρδιστάν στη νοτιοανατολική Τουρκία, το δυτικό στη βόρεια Συρία και το ανατολικό στο βορειοδυτικό Ιράν. Μεγάλο μέρος της γεωγραφικής και πολιτιστικής περιοχής του ιρακινού Κουρδιστάν ανήκει στην Περιφέρεια Κουρδιστάν (KRI), μια αυτόνομη περιοχή που αναγνωρίζεται από το Σύνταγμα του Ιράκ.

Οι Κούρδοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον πόλεμο του Ιράκ. Το Σύνταγμα του 2005 ορίζει το Ιράκ ως ένα ομόσπονδο κράτος που αποτελείται από Περιφέρειες και Κυβερνεία. Οι εντάσεις μεταξύ του ιρακινού Κουρδιστάν και της κεντρικής κυβέρνησης είναι συχνές κι αφορούν στα θέματα κατανομής της εξουσίας, παραγωγής πετρελαίου και εδαφικού ελέγχου, με εξάρσεις που φτάνουν σε βίαιες συγκρούσεις. Πάντοτε δε, επισείεται από τους Κούρδους η απειλή της απόσχισης.

Μετά την κατάρρευση του Σαντάμ Χουσεΐν, οι σχέσεις μεταξύ ιρακινού Κουρδιστάν και Τουρκίας είναι ρευστές. Υπήρξε μεγάλη ένταση στα τέλη Φεβρουαρίου 2008 όταν η Τουρκία ανέλαβε μονομερώς στρατιωτική δράση εναντίον του ΡΚΚ στο βόρειο Ιράκ. Από τότε, οι σχέσεις έχουν βελτιωθεί και η Τουρκία είναι η πρώτη σε ξένες επενδύσεις στο ιρακινό Κουρδιστάν.

Τουρκικές βάσεις στο βόρειο Ιράκ

Η εκστρατεία της Τουρκίας στο Ιράκ δεν τυγχάνει της προσοχής που έτυχαν οι επιδρομές της στη Συρία, εν μέρει επειδή τουρκικά στρατεύματα βρίσκονται εκεί πολύ καιρό. Αποτελεί μέρος της στρατηγικής εναντίον του ΡΚΚ και εκτός Τουρκίας. Μετά την κατάρρευση των προσπαθειών για ειρηνική λύση του Κουρδικού το 2015, ξέσπασαν και πάλι μάχες μεταξύ τουρκικού στρατού και PKK. Μια χερσαία επίθεση που ξεκίνησε στις 17 Ιουνίου 2020 με όνομα “Νύχια της Τίγρης” διείσδυσε 40 χλμ. μέσα στο Ιράκ. Με το πρόσχημα της καταπολέμησης των Κούρδων ανταρτών, οι Τούρκοι έχουν ιδρύσει πάνω από 30 “προσωρινές βάσεις” στο Ιράκ, τις περισσότερες στο ιρακινό Κουρδιστάν.

Στόχος των Τούρκων είναι να στερήσουν από τους μαχητές του ΡΚΚ καταφύγια κοντά στα σύνορα, να διακόψουν τις γραμμές εφοδιασμού μεταξύ Ιράκ και Συρίας και να προετοιμάσουν το έδαφος για επίθεση στο προπύργιο του ΡΚΚ στο βουνό Καντίλ, στο Ιράκ κοντά στα σύνορα με το Ιράν. Η Βαγδάτη διαμαρτύρεται στην Άγκυρα, αλλά η κεντρική κυβέρνηση είναι στρατιωτικά αδύναμη, η δε αυτόνομη κυβέρνηση του ιρακινού Κουρδιστάν φοβάται να εναντιωθεί στην Τουρκία.

Οι απώλειες του PKK στο Ιράκ αυξήθηκαν τα τελευταία χρόνια ανέφερε η Διεθνής Ομάδα Κρίσεων (ICG) λέγοντας ότι περίπου 5.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν στην ευρύτερη σύγκρουση της Τουρκίας με το PKK από το 2015, το ένα δέκατο από αυτούς στο βόρειο Ιράκ. Το 2020, το ποσοστό των θανάτων στο Ιράκ έφτασε στο 70%. Οι μάχες λαμβάνουν χώρα σε παραμεθόριες περιοχές, όπως η Χαφτάνιν και η Μετίνα κοντά στη Συρία στα δυτικά. Επίσης, σε περιοχές κοντά στο Ιράν, όπως σε Αβασίν και Χακούρκ.

Η ιρακινή κυβέρνηση αδρανεί λόγω των πολιτικών διενέξεων, της οικονομικής κρίσης και του φόβου κοινωνικής αναταραχής. Οι σχέσεις της Βαγδάτης με τους Κούρδους συχνά έχουν φτάσει στα άκρα, όπως όταν οι ιρακινές δυνάμεις (με τη βοήθεια Ιρανών πολιτοφυλάκων) κατέστειλαν την κουρδική προσπάθεια ανεξαρτησίας (μέσω δημοψηφίσματος) το 2017. «Κατά την άποψη της Βαγδάτης… η [τουρκική] εισβολή κατευθύνεται εναντίον του ιρακινού Κουρδιστάν, οπότε δεν υπάρχει καμία ζημιά από αυτό», έχει δηλώσει ο Μπιλάλ Γουάχαμπ του Ινστιτούτου της Ουάσιγκτον για την Εγγύς Ανατολής. Είναι προφανές ότι η Τουρκία δεν σέβεται την εδαφική ακεραιότητα του Ιράκ και δεν την ενδιαφέρουν τι λέει ούτε η Ουάσιγκτον, ούτε η ανήσυχη Τεχεράνη.

Οι πολιτοφυλακές στο Ιράκ

Στις 20 Σεπτεμβρίου 2020, ο Πομπέο είχε προειδοποιήσει τον πρωθυπουργό του Ιράκ Μουσταφά αλ-Καντίμι, που αυτές τις ημέρες διεσώθη από την επίθεση με drones, ότι εάν δεν τερματίσει τις επιθέσεις πολιτοφυλακών (με ρουκέτες) εναντίον της αμερικανικής πρεσβείας, η Ουάσιγκτον θα αποσύρει τη διπλωματική της εκπροσώπηση. Ο Καντίμι διατηρεί καλές σχέσεις με την Ουάσιγκτον, αλλά δεν μπορεί να ελέγξει την κατάσταση, πιεζόμενος από τις ιρακινές πολιτοφυλακές, τους Κούρδους της Συρίας και του ΡΚΚ, την αυτόνομη κουρδική περιοχή, στο βορρά, και του τουρκικού στρατού που έχει εγκατασταθεί σε διάφορα σημεία της χώρας.

Ο Καντίμι θέλει να διαλύσει τις πολιτοφυλακές, οι οποίες το καλοκαίρι 2020 τον απείλησαν άμεσα, επειδή τον θεωρούν φιλοαμερικανό. Στις 9 Ιανουαρίου 2021, η Ουάσιγκτον επέβαλε κυρώσεις στον Φαλεχ αλ-Φαγιάντ, Ιρακινό αξιωματούχο που ηγείται των Λαϊκών Δυνάμεων Κινητοποίησης (PMF). Η κυβέρνηση Τραμπ θεωρούσε την οργάνωση Κεταέμπ Χιζμπάλαχ ως το κύριο μέρος της ιρανικής επιρροής στο Ιράκ και το 2019 την βομβάρδισε.

Η Κεταέμπ Χιζμπάλαχ και οι σύμμαχοί της απάντησαν με εισβολή στην Πράσινη Ζώνη της Βαγδάτης το 2019, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν οι ένοπλες ομάδες που θέλουν εκδίκηση για τις δολοφονίες του Ιρανού στρατηγού Σουλεϊμάνι και του ηγέτη των Λαϊκών Δυνάμεων Κινητοποίησης, Αμπού Μεχντί Αλ Μουχάντις. Αυτή η οργάνωση-ομπρέλα περιλαμβάνει και την Κεταέμπ Χιζμπάλαχ και είναι υπεύθυνη για την εκτόξευση πυραύλων στην Πράσινη Ζώνη.

Οι υβριδικοί παίκτες

Για τις ΗΠΑ, οι οργανώσεις αυτές είναι το καρκίνωμα του Ιράκ. Ωστόσο, η Κεταέμπ Χιζμπάλαχ δεν είναι απλά ομάδα μαχητών. Είναι πολιτική δύναμη στο Ιράκ και ταυτόχρονα πρωτοποριακό δίκτυο ένοπλων ομάδων υπό τη σκέπη των Λαϊκών Δυνάμεων Κινητοποίησης. Αυτό που την κάνει ξεχωριστή είναι ότι περιλαμβάνει πολιτικούς στην τοπική και ομοσπονδιακή κυβέρνηση, δημόσιους υπαλλήλους, επιχειρηματίες, θρησκευτικές αρχές, ακόμη και ομάδες πολιτών και ανθρωπιστικές οργανώσεις. Αυτό το δίκτυο είναι εδραιωμένο στο ιρακινό κράτος, έτσι ώστε τα στρατιωτικά πλήγματα, οι κυρώσεις και οι στρατηγικές απομόνωσης να μην μπορούν να το ξεριζώσουν.

Οργανώσεις όπως η Χεζμπολάχ στον Λίβανο και οι Λαϊκές Δυνάμεις Κινητοποίησης στο Ιράκ αποκτούν δημόσια εξουσία επί των κοινοτήτων, λειτουργούν εξελιγμένα οικονομικά δίκτυα, προωθούν στελέχη τους σε δημόσιες θέσεις στις τοπικές και εθνικές εκλογές. Παρά τους τίτλους τους, λειτουργούν και ως πολιτοφυλακές. Η ικανότητά τους να διοικούν δυνάμεις ανεξάρτητες από την κυβέρνηση, η απρόβλεπτη οικονομική τους δύναμη και το άτυπο κοινωνικό κεφάλαιο ανταγωνίζονται την επίσημη κυβέρνηση για κοινωνικό και πολιτικό έλεγχο.

Αναλυτές χρησιμοποιούν τον όρο “υβριδικός παίκτης” για να περιγράψουν τέτοιες ομάδες. Οι υβριδικοί ένοπλοι δρώντες δεν είναι τοπικοί πολέμαρχοι, ή αντάρτες που αγωνίζονται για να διαλύσουν πολιτικά συστήματα, ή εγκληματικές οργανώσεις που διοικούν οικονομικές επιχειρήσεις, χωρίς πολιτική εντολή. Κατά καιρούς γίνονται de facto και κρατικοί φορείς. Όχι όμως εντελώς, επειδή δεν τελούν υπό τις διαταγές της επίσημης κυβέρνησης και δεν υπάρχουν στην επίσημη κρατική δομή. Κάποιες φορές την πολεμούν και άλλες συμπράττουν μ’ αυτήν.

Εναλλακτική πηγή εξουσίας

Οι “υβριδικοί δρώντες” συχνά υποκαθιστούν το κράτος, επιβάλλοντας φόρους, εκδίδοντας άδειες, εκτελώντας υπηρεσίες δημόσιας αρωγής και δημοσίων έργων και προσφέροντας εκπαίδευση. Το αλληλο-επικαλυπτόμενο πλέγμα κοινωνικών, εθνοτικών, πολιτικών και εξωτερικά επηρεαζόμενων σχέσεων ελάχιστα γίνεται αντιληπτό στη Δύση παρότι έχουν περάσει χρόνια. Η δυτική αντίληψη για τη μετα-Βεστφαλιακή Ευρώπη με δρώντες τα κράτη-έθνη δεν αντιλαμβάνεται τον υβριδικό ή “παρακρατικό” παίκτη.

Όμως οι νέες αυτές μετα-κρατικές οντότητες δρουν καταλυτικά στην δομή του κράτους, ιδίως σε ένα τεχνητά δημιουργηθέν κράτος, όπως το Ιράκ, ή ο Λίβανος. Κοινό συμφέρον Ιράκ, Ιράν και Τουρκίας είναι να εξουδετερώσουν τις προσπάθειες για κουρδικό κράτος, το οποίο μπορεί να γίνει με δικό τους ακρωτηριασμό. Επειδή, όμως, η κάθε μια πλευρά δεν έχει εμπιστοσύνη στην άλλη, το παιχνίδι γίνεται πολύπλοκο. Προς το παρόν, πάντως, στο ιρακινό Κουρδιστάν επικρατεί νηνεμία, αλλά η καταιγίδα μαίνεται γύρω του.

Η κατάσταση είναι δυσοίωνη για το Ιράκ. Σπαρασσόμενο από εσωτερικούς “υβριδικούς παίκτες” που υποκαθιστούν την κρατική εξουσία, άλλοι σαν αντιπρόσωποι ξένων συμφερόντων, άλλοι σαν εκφραστές ντόπιων φυλετικών συμφερόντων, το Ιράκ δεν μπορεί να αποκτήσει την υπόσταση ενός κράτους όπως γίνεται κατανοητό στη Δύση. Άρα δεν μπορεί να έχει την ανεξαρτησία και τη συμπαγή αντίδραση σε διπλωματικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο. Αυτό δημιουργεί κενά, στα οποία υπεισέρχεται η Τουρκία για να προωθήσει τα συμφέροντά της, επιτείνοντας τις κεντρόφυγες τάσεις.