Μαζεύονται πολλά σύννεφα στον ουρανό του Ερντογάν…

“Ενός κακού μύρια έπονται”. Η τουρκική οικονομία δοκιμάζεται. Το τρίτο κύμα της πανδημίας θερίζει τη γείτονα χώρα. Το κρεσέντο αυταρχισμού του Ερντογάν διαμορφώνει πολλαπλές γραμμές συγκρούσεων. Και ενόσω όλα αυτά συσσωρεύονται και κλιμακώνονται, η Άγκυρα φαίνεται να επιδιώκει έναν νέο γύρο έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο. Κερασάκι στην τούρτα; Η επιστολή των 104 απόστρατων ναυάρχων, πίσω από την οποία ο Τούρκος πρόεδρος βλέπει “υποκίνηση πραξικοπήματος”.

Ο νεο-σουλτάνος φοβάται και τη σκιά του; Πιθανότατα. Γυρεύει ευκαιρίες για περαιτέρω εκκαθαρίσεις; Αναμφίβολα. Αποπροσανατολίζει την κοινή γνώμη για να συσπειρώσει τους οπαδούς του; Σίγουρα! Όπως και να έχει, όμως, η κίνηση των 104 ναυάρχων, την οποία ακολούθησε λίγες ημέρες μετά και ένα αντίστοιχο διάβημα 46 στρατιωτικών, αποτυπώνει τη σύγκρουση, κάτι σαν σχίσμα, που μαίνεται στο εσωτερικό του τουρκικού κράτους.

Πρόκειται για αντίδραση των κοσμικών κεμαλιστών στον “τυφώνα” Ερντογάν που σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά του. Πριν το πραξικόπημα του 2013, ο Τούρκος πρόεδρος απέφευγε να συγκρούεται ευθέως με την κεμαλική κρατική ιδεολογία. Αυτό έχει προ πολλού αλλάξει. Όπως και πολλά ακόμα! Εμμέσως πλην σαφώς καταργεί τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους. Ο Ερντογάν δεν διστάζει ακόμα και να αμφισβητήσει τον Κεμάλ, επιχειρώντας να μετατρέψει το κεμαλικό καθεστώς σε ιστορική παρένθεση.

«Δεν αποτελεί ελευθερία έκφρασης, ήταν κίνηση για πραξικόπημα. Καμία τέτοια πρωτοβουλία δεν γίνεται αποδεκτή», είπε ο Ερντογάν, απαντώντας στους απόστρατους με χειροπέδες. Το “πραξικόπημα” έχει μετατραπεί σε επιχείρημα-καραμέλα στο στόμα του. Παρ’ όλ’ αυτά, το διάβημα των αποστράτων εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει τη μακρά παράδοση παρακρατικών μηχανισμών στην Τουρκία. Αυτή έχει τις ρίζες της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ερντογάν και Κεμαλιστές

Υπενθυμίζουμε ότι ο ακήρυχτος πόλεμος της κυβέρνησης Ερντογάν με την κεμαλική στρατογραφεοκρατία κράτησε 10 χρόνια, μέχρι να καταφέρει να επικρατήσει το 2012. Ο Τούρκος πρόεδρος από πολύ νωρίς επικαλείται διαρκώς απόπειρες πραξικοπήματος και είναι αλήθεια ότι υπήρξαν σχετικές συνωμοσίες, οι οποίες, όμως, δεν έφθασαν ποτέ στο στάδιο της υλοποίησης.

Μόνο τον Ιούλιο του 2016 κατέβηκε ο στρατός στους δρόμους, σε συνθήκες θολές και αμφιλεγόμενες. Αυτές τις ημέρες, το δικαστήριο που δίκασε τους πραξικοπηματίες με ή χωρίς εισαγωγικά, καταδίκασε σε ισόβια κάθειρξη 22 στρατιωτικούς. Το πραξικόπημα του 2016 ήταν το πέμπτο μεταπολεμικά. Το πρώτο έγινε το 1960, το δεύτερο το 1971, το τρίτο το 1980 και το τέταρτο, το “μεταμοντέρνο πραξικόπημα” το 1997.

Τότε άρκεσε μία ανακοίνωση του Γενικού Επιτελείου για να πέσει η κυβέρνηση Ερμπακάν. Δεν χρειάστηκε να κατεβούν τανκς στους δρόμους. Ο εποπτικός ρόλος, ή ρόλος κηδεμόνα του στρατού στη μεταπολεμική Τουρκία καθιστούσε τα πραξικοπήματα κάτι σαν “διορθωτικές κινήσεις” στην πολιτική ζωή. Αυτό άλλαξε στη δεκαετία του 2000.

Η σύλληψη Γκιουρντενίζ

Ο Ερντογάν χρειάστηκε 10 χρόνια στην κυβέρνηση για να κατακτήσει πραγματικά και την εξουσία. Αυτό σημαίνει ότι ναι μεν οι απόστρατοι εκφράζουν μία υπαρκτή και βαθιά δυσφορία των κεμαλικών αξιωματικών, αλλά έχουμε αφήσει πίσω την εποχή που οι ένοπλες δυνάμεις δρούσαν ως σύνολο μέσω του Γενικού Επιτελείου. Το συμπέρασμα είναι, λοιπόν, ότι το διάβημα των απόστρατων ναυάρχων έχει πολιτικό χαρακτήρα, αλλά επουδενί δεν είναι πραξικόπημα.

Ας σημειωθεί ότι μεταξύ των συλληφθέντων είναι και ο Τζεμ Γκιουρντενίζ. Για την ακρίβεια ήταν ο πρώτος που συνελήφθη, μετά από έφοδο της αστυνομίας στο σπίτι του τη νύχτα. Ο 63χρονος απόστρατος θεωρείται εμπνευστής του δόγματος “Γαλάζια Πατρίδα” που εφαρμόζει ο Ερντογάν. Το ανέπτυξε το 2006, σε συνεργασία με τον τότε επιτελάρχη του Πολεμικού Ναυτικού Τζιχάτ Γιαϊτζί.

Το δόγμα “Mavi Vatan”, όπως είναι ο όρος στα τουρκικά, ενώνει κεμαλιστές και νεοοθωμανούς, επειδή ουσιαστικά συμπυκνώνει τις παράνομες διεκδικήσεις της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο απόστρατος ναύαρχος αποφοίτησε από τη Ναυτική Ακαδημία και το τμήμα Διεθνών Σχέσεων. Στη συνέχεια εστάλη στις ΗΠΑ για περαιτέρω σπουδές. Υπηρέτησε στη Διοίκηση Ναυτικών Δυνάμεων μέχρι το 1987 και στη συνέχεια στο ΝΑΤΟ.

Δεν είναι, εξάλλου, η πρώτη φορά που συλλαμβάνεται. Το 2011 είχε καταδικαστεί μαζί με άλλους 325 κεμαλικούς αξιωματικούς για σχεδιασμό πραξικοπήματος. Αθωώθηκε το 2015 με νέα απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου. Έκτοτε, οι σχέσεις του με τον Ερντογάν βελτιώθηκαν, σε βαθμό που κυκλοφόρησαν φήμες ότι λειτουργούσε ως μυστικοσύμβουλός του.

Δύο επίμαχες Συνθήκες

Το διάβημα των 104 αποστράτων ναυάρχων ανοίγει τον ασκό του Αιόλου, με την έννοια ότι σηματοδοτεί μία πολιτική αυτή τη φορά αντεπίθεση των υπολειμμάτων του κεμαλικού καθεστώτος που κατέλυσε ο Ερντογάν. Όσοι υψώνουν φωνή διαμαρτυρίας δεν ανησυχούν μόνο για την ενδεχόμενη κατάργηση της Συνθήκης του Μοντρέ και την ισλαμοποίηση.

Ανησυχούν πολύ και για το ρήγμα που έχει προκληθεί στις σχέσεις της Τουρκίας με τη Δύση. Απλά το ζήτημα της ισλαμοποίησης ενοποιεί όλες τις κοσμικές πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Τουρκία. Ας σημειωθεί ότι ακούγεται πως ο Ερντογάν ενδέχεται ακόμα και να αλλάξει τα πρώτα άρθρα του Συντάγματος, που κατοχυρώνουν το κοσμικό κράτος (laik devlet).

Σε ό,τι αφορά το ενδεχόμενο απόσυρσης της Τουρκίας από τη Συνθήκη του Μοντρέ (1936), το θέμα το άνοιξε το περιβάλλον του Τούρκου προέδρου. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και έδωσε ισχυρό πάτημα για να γίνει το διάβημα των ναυάρχων. Σύμφωνα με πληροφορίες, όμως, εκτός από τις εσωτερικές αντιδράσεις, υπήρξαν και παρασκηνιακές διπλωματικές αντιδράσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις που χρησιμοποιούν τα Στενά.

Οι αντιδράσεις υποχρέωσαν τον Ερντογάν να κάνει βήμα πίσω. Δήλωσε ότι δεν προτίθεται να καταγγείλει τη Συνθήκη, εάν δεν βρεθεί κάτι καλύτερο για την Τουρκία, προσθέτοντας πως μελλοντικά «μπορούμε να τροποποιήσουμε οποιαδήποτε Συνθήκη εάν αυτό επιτρέψει στη χώρα να προχωρήσει μπροστά». Δηλαδή ναι μεν, αλλά…

Το καθεστώς των Στενών

Το καθεστώς των Στενών καθοριζόταν από τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923). Τα Στενά, που συνδέουν τη Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο και κατ’ επέκταση με τον κόσμο, αποτελούν τον σημαντικότερο γεωστρατηγικό κόμβο της Ευρασίας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αχμέτ Νταβούτογλου γράφει ότι «ο απόλυτος έλεγχος της Μαύρης Θάλασσας και των Στενών κατέστη το βασικότερο στοιχείο της κλασικής κυριαρχίας του Οθωμανικού κράτους στην Αφροευρασία» (Αχμέτ Νταβούτογλου, Στρατηγικό Βάθος, σελ. 257).

Η Άγκυρα κατάφερε το 1936 να αναθεωρηθεί το σημείο που αφορούσε στα Στενά και αυτό θεωρήθηκε μεγάλη διπλωματική της επιτυχία. Η Συνθήκη του Μοντρέ επέτρεψε στην Τουρκία τη στρατιωτικοποίηση των Στενών και τη διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας. Την ίδια στιγμή περιόρισε σημαντικά το πέρασμα των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε κράτη της Μαύρης Θάλασσας.

«Τα Τουρκικά Στενά είναι μια από τις σημαντικότερες θαλάσσιες οδούς στον κόσμο και το καθεστώς τους διέπονταν καθ’ όλη τη διάρκεια της Ιστορίας από διεθνείς συνθήκες. Η τελευταία από αυτές τις συνθήκες, εκείνη του Μοντρέ που προστατεύει τα δικαιώματα της Τουρκίας με τον καλύτερο τρόπο, δεν αποτελεί μόνο ένα συμβόλαιο για το καθεστώς διελεύσεων από τα Τουρκικά Στενά, αλλά αποτελεί μία μεγάλη διπλωματική νίκη της Τουρκίας με την οποία ανέκτησε τα πλήρη δικαιώματα κυριαρχίας στην Κωνσταντινούπολη, το Τσανάκαλε (Δαρδανέλια), τη Θάλασσα του Μαρμαρά και τα Στενά, συμπληρώνοντας τη Συνθήκη της Λωζάννης», γράφουν στην επιστολή τους οι απόστρατοι.

Η διώρυγα της Κωνσταντινούπολης

Η πιθανή καταγγελία της Σύμβασης του Μοντρέ σχετίζεται με την κατασκευή της διώρυγας της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος ο Ερντογάν δήλωσε ότι η Διώρυγα θα γίνει «θέλετε δεν θέλετε». Πράγματι, οι περιβαλλοντικές μελέτες έχουν ολοκληρωθεί και η Τουρκία θα προχωρήσει σύντομα στον διαγωνισμό για τη διάνοιξη. Πρόκειται για τη δημιουργία μίας διώρυγας περίπου 45 χιλιομέτρων στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, μεταξύ της Προποντίδας και της Μαύρης Θάλασσας.

Η Τουρκία θα μπορεί να ελέγχει την είσοδο και έξοδο του Εύξεινου Πόντου και επομένως να επηρεάζει την ασφάλεια αλλά και την οικονομία των παρευξείνιων χωρών και δη της Ρωσίας. Οι απόστρατοι ναύαρχοι ανησυχούν ότι σε αυτή την περίπτωση η Τουρκία θα απομακρυνθεί από τη Δύση. Εκτός όλων των άλλων, θα σηματοδοτήσει την ενίσχυση των επιχειρημάτων της τουρκικής προεδρίας για αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάνης, αποδομώντας τελειωτικά τον κεμαλικό χαρακτήρα του σύγχρονου τουρκικού κράτους.

Η παρέμβαση των απόστρατων, πάντως, έρχεται σε μία δύσκολη στιγμή για τον Τούρκο πρόεδρο, παρ’ ότι βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη η αναβάθμιση του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού. Στόχος η Τουρκία να αποκτήσει έναν σύγχρονο στόλο, στηριγμένο στην τουρκική ναυπηγική βιομηχανία. Παρ’ όλα αυτά, η επιστολή των 104 ναυάρχων χτύπησε φλέβα.

Όπως προαναφέραμε, ενέπνευσε και 46 στρατιωτικούς που αυτοαποκαλούνται Deniz Aslanlari (Θαλάσσιοι Λέοντες), οι οποίοι επίσης διατυπώνουν ανησυχίες για την ισλαμοποίηση των ενόπλων δυνάμεων. Επισημαίνουν πως «πρόσφατοι στρατιωτικοί κανονισμοί και διοικητικές διευθετήσεις θα μπορούσαν να εμποδίσουν αρχές και μεταρρυθμίσεις που μας κληροδότησε ο Ατατούρκ, το κεμαλικό σύστημα και τον τρόπο ζωής στοχοποιώντας τα βασικά χαρακτηριστικά της Τουρκικής Δημοκρατίας και το πνεύμα του στρατιωτικού προσωπικού».

Το καψόνι στην Λάιεν 

Εκτός από τις διώξεις, ο Ερτογάν έχει ρίξει στη μάχη και τον διευθυντή Επικοινωνίας της τουρκικής Προεδρίας Φαχρεντίν Αλτούν, ο οποίος είναι ο αρχιτέκτονας της προπαγάνδας του. Τις τελευταίες ημέρες ασχολείται πυρετωδώς με την ιδεολογική αποδόμηση των απόστρατων, υιοθετώντας την τακτική που αποκαλείται ως “character assassination”.

Το προφίλ του Αλτούν ενισχύθηκε κυρίως μετά τη δολοφονία του Σαουδάραβα δημοσιογράφου Tζαμάλ Κασόγκι στο προξενείο της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο διευθυντής Επικοινωνίας ήταν αυτός που διέρρευσε πληροφορίες για τη δολοφονία στα διεθνή Μέσα Ενημέρωσης. Στην περίπτωση όμως του “sofagate”, με πρωταγωνίστρια την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, έσπευσε να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα ο υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου.

Αντέκρουσε σαν άδικες τις κατηγορίες που αντιμετώπισε η Τουρκία για τη στάση του Ερντογάν απέναντι στην πρόεδρο της Κομισιόν, την οποία άφησε δίχως καρέκλα. Όπως είναι γνωστό, αφού πέρασαν αρκετά αμήχανα δευτερόλεπτα, την βόλεψαν μακριά από τον Ερντογάν και τον Σαρλ Μισέλ, σε ένα καναπέ.

Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου κατακρίθηκε για το γεγονός ότι αντί να προσφέρει τη θέση του στην φον ντε Λάιεν, βολεύθηκε στη θέση του. Αναγκάστηκε εκ των υστέρων να επικαλεστεί το τουρκικό πρωτόκολλο, αλλά το διπλωματικό πρωτόκολλο ορίζει ξεκάθαρα ότι όταν ένας πολιτικός ηγέτης υποδέχεται δύο ισότιμους επίσημους καλεσμένους, προβλέπει γι’ αυτούς ίδια καθίσματα, στην ίδια απόσταση από αυτόν.

Ο πολιτικός κόσμος στην Ευρώπη είδε πίσω από την κίνηση Ερντογάν ένα καψόνι και όχι ένα απλό ατόπημα. Με τον τρόπο αυτό ξεκαθάρισε τη θέση των γυναικών, τουλάχιστον έτσι όπως αυτός την αντιλαμβάνεται και όπως το έδειξε με την αποχώρηση της Τουρκίας από τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης. Επιπλέον, διαμήνυσε και στην Ευρώπη τη δυσφορία του. Ο Τούρκος πρόεδρος επιθυμεί να ξεκαθαρίσει το ποιος ορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού…