Μετατοπίσεις στο τρίγωνο Ελλάδα-Αίγυπτος-Τουρκία

Οι σχέσεις Αιγύπτου-Τουρκίας φαίνεται να διάγουν μία νέα περίοδο. Το δεκαετές πάγωμα των σχέσεων των δύο χωρών αποδίδεται σε τρεις κυρίως λόγους: Πρώτον, την πολιτική και οικονομική στήριξη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από την Άγκυρα, από το 2013 και εντεύθεν. Δεύτερον, την υποστήριξη διαφορετικών φατριών στην Λιβύη. Τρίτον, τη συμφωνία του Καΐρου με την Αθήνα για την τμηματική οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών τους στην Ανατολική Μεσόγειο.

H αποκλιμάκωση των διενέξεων στην περιοχή δημιούργησε θετικό κλίμα για την επαναπροσέγγιση της Αιγύπτου με την Τουρκία, ειδικά έπειτα από την επανέναρξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, την άρση των κυρώσεων που είχαν επιβάλλει – μεταξύ άλλων – χώρες του Περσικού Κόλπου και η Αίγυπτος στο Κατάρ και την άρση της απομόνωσης του καθεστώτος Άσαντ από την ευρύτερη περιοχή.

Η επαναπροσέγγιση της Αιγύπτου με την Τουρκία, υπό την μεσολάβηση του Κατάρ, ξεκίνησε με την μορφή της διεξαγωγής διερευνητικών συνομιλιών. Οι διερευνητικές συνομιλίες συνοδεύτηκαν από μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης, τα οποία εστίασαν κατά προτεραιότητα στην ικανοποίηση του αιγυπτιακού αιτήματος για περιορισμό της δράσης των μελών της αιγυπτιακής Μουσουλμανικής Αδελφότητας που έχουν βρει καταφύγιο στην Τουρκία, καθώς και στην μείωση της τουρκικής ανάμιξης στα εσωτερικά δρώμενα της Λιβύης.

Το περιεχόμενο των διερευνητικών

Ως προς το ζήτημα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η Άγκυρα προέβη σε αποφασιστικές κινήσεις για την ικανοποίηση του αιγυπτιακού αιτήματος, με προεξέχουσα κίνηση το κλείσιμο του τηλεοπτικού σταθμού Μεκαμελίν (Mekameleen) το οποίο εξέπεμπε από την Κωνσταντινούπολη και ασκούσε δριμεία κριτική στον Αιγύπτιο πρόεδρο Σίσι.

Στο πεδίο των συζητήσεων που αφορά την Λιβύη, το Κάιρο απαιτεί την αποχώρηση των τουρκικά υποστηριζόμενων συριακών παραστρατιωτικών οργανώσεων που δρουν στην στην αραβική χώρα. Εκτιμάται ότι η Άγκυρα κινείται σε τροχιά συμβιβασμού, έχοντας αντιπροτείνει την παραμονή Τούρκων στρατιωτικών συμβούλων που εστάλησαν στην Λιβύη, έπειτα από πρόσκληση της προηγούμενης Λιβυκής Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας υπό τον Σαράζ.

Προς γενικότερο κατευνασμό της Αιγύπτου, η Τουρκία εμφανίζεται έτοιμη να προσφέρει υπηρεσίες μεσολάβησης για την διευθέτηση της χρόνιας διαμάχης μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας, που αφορά στην κατασκευή του φράγματος της Αναγέννησης. Η τουρκική επιδίωξη είναι διττή: Αφενός στοχεύει στο να αναδειχθεί σε έντιμο μεσολαβητή και αφετέρου να μετριάσει τις αιγυπτιακές ανησυχίες περί ενδυνάμωσης των στρατιωτικών σχέσεων της Άγκυρας με την Αντίς Αμπέμπα μέσα από ενέργειες, όπως η πώληση τουρκικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών, για τα οποία υφίστανται αιγυπτιακές ανησυχίες ότι μπορεί να χρησιμοποιηθούν εναντίον των ανταρτών της επαρχίας Τιγκράι.

Στην δημόσια σφαίρα, η επαναπροσέγγιση των δύο χωρών συντελέστηκε με την πραγματοποίηση επισκέψεων ή συναντήσεων που εξέπεμψαν ισχυρό συμβολισμό. Η εκκίνηση έγινε με την παρουσία του τότε Τούρκου υπουργού Οικονομικών Νεμπατί στην ετήσια συνάντηση της Ισλαμικής Τράπεζας Ανάπτυξης στο Κάιρο τον Ιούνιο 2022, αποτελώντας την πρώτη υπουργική επίσκεψη στην Αίγυπτο από το 2013.

Ακολούθησε η δημόσια σύντομη συνάντηση του Αιγύπτιου προέδρου Σίσι με τον Τούρκο πρόεδρο Ερντογάν στο περιθώριο του Μουντιάλ στο Κατάρ το Νοέμβριο 2022. Η δημόσια προσέγγιση κορυφώθηκε, στο πλαίσιο της περίφημης “διπλωματίας των σεισμών”, με την επίσκεψη του Αιγύπτιου υπουργού Εξωτερικών Σούκρι, ο οποίος ηγήθηκε κλιμακίου που επισκέφθηκε την Μερσίνη για την παροχή βοήθειας στους σεισμόπληκτους στην νότια Τουρκία.

Αγκάθι ο ενεργειακός ανταγωνισμός

Παρά το γεγονός ότι οι δύο χώρες βρίσκονταν σε τροχιά προσέγγισης, η Τουρκία προέβη τον Οκτώβριο 2022 στην υπογραφή πρόσθετης προκαταρκτικής συμφωνίας με την Λιβυκή Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας που εστιάζει στην παραχώρηση δικαιωμάτων για την εξερεύνηση υδρογονανθράκων. Ως γνωστόν, είχε προηγηθεί η υπογραφή του Μνημονίου Κατανόησης της Τουρκίας με την Λιβυκή Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας για τις θαλάσσιες ζώνες το 2019.

Με την υπογραφή της πρόσθετης προκαταρκτικής συμφωνίας, η Άγκυρα απέδειξε εμπράκτως ότι ενεργεί με αρπακτική διάθεση προς υποστήριξη του δόγματος της “Γαλάζιας Πατρίδας” προτεραιοποιώντας τον σκληρό πυρήνα των εθνικών επιδιώξεων της έναντι οιασδήποτε προσέγγισης με την Αίγυπτο. Υπενθυμίζεται ότι η αντίδραση της Αιγύπτου υπήρξε άμεση επιβεβαιώνοντας τα γρήγορα γεωπολιτικά της αντανακλαστικά και αναδεικνύοντας τον ηγετικό περιφερειακό της ρόλο.

Συγκεκριμένα, ο Αιγύπτιος πρόεδρος Σίσι εξέδωσε προεδρικό διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο ανακηρύχθηκαν μονομερώς τα θαλάσσια σύνορα Αιγύπτου-Λιβύης, με όριο στα δυτικά τον 25ο μεσημβρινό και καλύπτοντας με αυτό τον τρόπο την Κρήτη έναντι της πιθανότητας η Τουρκική Εταιρία Πετρελαίου (ΤΡΑΟ) να διεξάγει έρευνες στα ανατολικά της Κρήτης. Επί της ουσίας, το προεδρικό διάταγμα διεμβολίζει την τουρκολιβυκή οριοθέτηση, όπως αυτή εμφαίνεται στο σχετικό Μνημόνιο Κατανόησης του 2019.

Και τούτο διότι στο προεδρικό διάταγμα καταδεικνύονται οι αιγυπτιακές διεκδικήσεις και σε περιοχές που δεν περιλαμβάνονται στην συμφωνία τμηματικής οριοθέτησης Ελλάδας-Αιγύπτου του 2020, αποκόπτοντας με αυτό τον τρόπο την προβολή των τουρκικών ακτών προς την Λιβύη.

Ποιος κυριαρχεί στην Ανατολική Μεσόγειο

Από την μία πλευρά, η Αίγυπτος απέδειξε εμπράκτως ότι κυριαρχεί γεωπολιτικά στην θαλάσσια περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, απαντώντας στην τουρκική προκλητικότητα που εκδηλώθηκε για μία ακόμη φορά με όχημα την Λιβυκή Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας που εδρεύει στην Τρίπολη και παρότι ήταν σε πλήρη εξέλιξη οι διαδικασίες επαναπροσέγγισης Αιγύπτου-Τουρκίας. Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία απέδειξε εμπράκτως ότι λειτουργεί πειρατικά για την απόκτηση δικαιωμάτων πρόσβασης σε θαλάσσιες περιοχές που δεν της ανήκουν και αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα το ρίσκο να τορπιλιστούν οι τουρκο-αιγυπτιακές διερευνητικές επαφές.

Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο χωρών είναι πρόδηλος, παρά την όποια διαδικασία ομαλοποίησης των διπλωματικών τους σχέσεων. Η Αίγυπτος έχει οριοθετήσει την Αποκλειστική Οικονομική της Ζώνη με την Κυπριακή Δημοκρατία, ενώ η Τουρκία έχει υπογράψει συμφωνία οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών της με το ψευδοκράτος στο βόρειο τμήμα της Κύπρου.

Η Αίγυπτος συνιστά de facto περιφερειακό ενεργειακό κόμβο και χώρα η οποία αναπτύσσει με ταχείς ρυθμούς τον ενεργειακό της πλούτο, εξάγοντας αιγυπτιακό φυσικό αέριο στην Ευρώπη, υποβοηθώντας την τελευταία στην ενεργειακή της απεξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο.
Η Αίγυπτος επίσης πρωτοστάτησε στη δημιουργία του “Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου” (East Mediterranean Gas Forum), που έχει έδρα στο Κάιρο, και το οποίο έχει ως αποστολή τη δημιουργία αγοράς φυσικού αερίου στην περιοχή στήνοντας γέφυρα μεταξύ των παραγωγών φυσικού αερίου, των περιφερειακών χωρών και των καταναλωτών επ’ ωφελεία των τελευταίων.

Τουρκικές επιδιώξεις

Η Τουρκία επιδιώκει την συμμετοχή της ως πλήρες μέλος στο “Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου” αρνούμενη ωστόσο να αποδεχτεί τις αρχές πάνω στις οποίες συστάθηκε, δηλαδή το σεβασμό στο διεθνές δίκαιο και το διεθνές δίκαιο της Θάλασσας.
Σε κάθε περίπτωση η Αίγυπτος και τα ιδρυτικά μέλη του Φόρουμ, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και η Ελλάδα, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά στην ικανοποίηση του τουρκικού αιτήματος για συμμετοχή στο Φόρουμ ως πλήρες μέλος.

Και τούτο διότι, η πλήρης ενσωμάτωση ενός νέου κράτους στον περιφερειακό οργανισμό συνοδεύεται από δικαιώματα, όπως η άσκηση βέτο επί αποφάσεων που, σύμφωνα με το καταστατικό του Φόρουμ, απαιτούν ομοφωνία. Η Άγκυρα θεωρείται βέβαιο ότι θα ασκήσει βέτο ή θα χρησιμοποιεί την απειλή άσκησης βέτο επί αποφάσεων κατά το πρότυπο που υιοθετεί στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ τορπιλίζοντας το Φόρουμ εκ των έσω.

Ως ενδιάμεση λύση, προκρίνεται η συμμετοχή της Τουρκίας με το status του κράτους- παρατηρητή, υπό την προϋπόθεση ότι θα αποδεχτεί τις αρχές που δεσμεύουν τα μέλη του. Με αυτό τον τρόπο, αφενός ακυρώνεται de facto το τουρκικό επιχείρημα περί δήθεν αποκλεισμού της Άγκυρας από περιφερειακούς οργανισμούς. Aφετέρου εκμηδενίζονται οι πιθανότητες για τουρκική υπονόμευση της λειτουργίας του “Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου”.

Το modus operandi 

Εν κατακλείδι, Αίγυπτος και Τουρκία διάγουν την διαδικασία ομαλοποίησης των σχέσεων τους έχοντας βρει ένα modus operandi στα πεδία που αφορούν τον περιορισμό δράσης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας επί τουρκικού εδάφους και τη σταδιακή εκδίωξη ορισμένων εκ των τουρκικά υποστηριζόμενων παραστρατιωτικών οργανώσεων στην Λιβύη.

Οι δύο χώρες ωστόσο αναγνωρίζουν από κοινού ότι το ζήτημα που παραμένει ανοιχτό, είναι αυτό του ενεργειακού ανταγωνισμού και των εκατέρωθεν διεκδικήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Είναι προφανές ότι σε αυτόν τον τουρκο-αιγυπτιακό ενεργειακό ανταγωνισμό, η Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι αμέτοχη και ανεπηρέαστη.