Μπορεί ο Πούτιν να διωχθεί για εγκλήματα πολέμου;

Εδώ και λίγες μέρες, με την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από ουκρανικές πόλεις, όπως το Irpin, την Trostyanets, με αποκορύφωμα την Bucha, ξεδιπλώνεται η γνωστή από το ναζιστικό παρελθόν πρακτική της “καμένης γης”. Της σφαγής αμάχων σε αντίποινα και μιας εκτεταμένης, αν όχι ολοκληρωτικής, καταστροφής υποδομών πόλεων που ισοπεδώθηκαν.

Ιδίως η αποκάλυψη της απαγορευμένης μεθόδου των εξωδικαστικών εκτελέσεων αμάχων, με τις εικόνες 400 πτωμάτων, δεμένων πισθάγκωνα, εγκαταλελειμμένων έξω σχεδόν από κάθε σπίτι, στον δρόμο, δίπλα σε ποδήλατα, αλλά και σε πρόχειρους τάφους, σε παιδικές χαρές και σε χωράφια, δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τις επιλογές μιας αυταρχικής ηγεσίας να διαδηλώσει σε όλους τους τόνους ότι δεν ανήκει πλέον στις πολιτισμένες χώρες, που οικοδόμησαν στον εικοστό αιώνα τα Ηνωμένα Έθνη.

Ολοένα και περισσότεροι θεωρούν πως ό,τι συμβαίνει σήμερα στην Ουκρανία, πέραν του επιθετικού πολέμου, συνιστούν ειδεχθή εγκλήματα των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων. Για τα εγκλήματα αυτά υπεύθυνος είναι ο ίδιος ο πρόεδρος της Ρωσίας Πούτιν. Ηγέτες σε όλο τον κόσμο μίλησαν για «σφαγές», για «εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας». Ο Ουκρανός πρόεδρος Ζελένσκι –ο οποίος γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα μας τι έχει συμβεί στα περίχωρα του Κιέβου και στην Bucha– μίλησε συγκλονισμένος για «γενοκτονία σε βάρος του ουκρανικού λαού».

Κρίσιμη η συλλογή στοιχείων

Όσο νωρίς και να είναι να αποφανθούμε νομικά για το είδος και την έκταση των εγκλημάτων, η συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων στη διάρκεια του πολέμου είναι κρίσιμη. Ιδίως για το έγκλημα της γενοκτονίας, για το οποίο πρέπει να αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι υπήρξε στόχευση μιας ομάδας που διαφέρει εθνικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, ή εθνοτικά, ως τέτοιας, με πρόθεση την εξόντωσή της, εν όλω ή εν μέρει, με δολοφονίες βιασμούς, επιβολή συνθηκών που καθιστούν την ζωή σε πόλεις αβίωτη.

Είναι κάτι που κανείς δεν μπορεί αυτή τη στιγμή ούτε να επιβεβαιώσει, ούτε να αποκλείσει και μπορεί πράγματι να υπάρχουν τέτοια στοιχεία, τα οποία να επιτρέπουν στον Ζελένσκι να συνάγει ότι πρόκειται για γενοκτονία. Αλλά με όσα γνωρίζουμε ήδη, στοιχειοθετούν σε κάθε περίπτωση εγκλήματα πολέμου: Δολοφονίες, επιθέσεις αδιακρίτως σε μη στρατιωτικούς στόχους, καταστροφές υποδομών που δεν υπαγορεύονται από στρατιωτική ανάγκη, αλλά που προκαλούν επιπλέον δυσανάλογες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Χρήση απαγορευμένων όπλων, ιδίως σε πυκνοκατοικημένες περιοχές, πρόκληση λιμοκτονίας στη διάρκεια πολιορκίας, βιασμοί και άλλα εγκλήματα σε βάρος της γενετήσιας ελευθερίας, αντίποινα σε βάρος προστατευομένων προσώπων, δόλια χρήση εμβλημάτων κ.α.

Στο βαθμό που περιλαμβάνουν συστηματική ή εκτεταμένη στόχευση αμάχων μπορούν να θεωρηθούν και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας: Επιθέσεις κατά αμάχων, συστηματικές ή εκτεταμένες, που περιλαμβάνουν δολοφονίες, εκτοπισμούς, διωγμούς, επιβολή απάνθρωπων συνθηκών κ.α. Τα παραπάνω, ως διεθνή εγκλήματα, μπορούν να διωχθούν καταρχάς από ουκρανικά δικαστήρια, που είναι και ο κανόνας στο διεθνές ποινικό δίκαιο. Τα δικαστήρια θα μπορούσαν να ενεργοποιηθούν άμεσα (εάν οι υποδομές τους υφίστανται ακόμη) αφού υπάρχουν ήδη Ρώσοι αιχμάλωτοι πολέμου που έχουν συλληφθεί από τις ουκρανικές αρχές, ορισμένοι ενδεχομένως υπεύθυνοι και για τέτοια εγκλήματα.

Η διερεύνηση των καταγγελιών

Εάν η Ουκρανία αδυνατεί να προχωρήσει σε τέτοιες δίκες, τότε αναλαμβάνει το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το οποίο έχει ήδη ξεκινήσει έρευνες με τις ανακριτικές ομάδες της Γενικής Εισαγγελίας επί τόπου και συγκεντρώνει αποδεικτικό υλικό. Η δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου απορρέει από σχετική δήλωση της Ουκρανίας ότι αποδέχεται τη δικαιοδοσία του για εγκλήματα πολέμου, κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία (όχι για το έγκλημα της επίθεσης) από το 2015/6 και επέκεινα.

Αυτό που όσοι γνωρίζουμε την πολυμερή διπλωματία και το διεθνές δίκαιο,τονίζαμε από την πρώτη στιγμή, ήταν πόσο σημαντική υπήρξε η άμεση κινητοποίηση σχεδόν του συνόλου των μηχανισμών διεθνούς δικαίου προς απάντηση στον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας. Σημαντική για το νομικό χαρακτηρισμό της κατάστασης, όσο και για την επιβολή κυρώσεων (οικονομικών, ή και αποβολής της Ρωσίας, π.χ. από το Συμβούλιο της Ευρώπης). Όπως επίσης για την άμεση καταγραφή αποδείξεων για ό,τι συμβαίνει στην διάρκεια του πολέμου εκεί.

Δεν είναι τυχαίο ότι ήδη μέσα στις επτά πρώτες μέρες του πολέμου μετά την επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας στις 24 Φεβρουαρίου 2022, καταδικάσθηκε απερίφραστα η κατάφωρη και απρόκλητη παραβίαση διατάξεων αναγκαστικού δικαίου που απορρέουν από τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών: Περί απαγόρευσης απειλής ή χρήσης βίας και απαγόρευσης επέμβασης στα εσωτερικά ενός κράτους, αλλά και από διακηρύξεις της Γενικής Συνέλευσης (περί φιλικών σχέσεων ανάμεσα στα κράτη-μέλη του ΟΗΕ), από διεθνείς ανθρωπιστικές συμβάσεις (Συμβάσεις της Γενεύης του 1949, πρόσθετα πρωτόκολλα 1977, συμβάσεις περί απαγόρευσης μαζικών ή συμβατικών όπλων κλπ) καθώς και το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου περί εγκλημάτων πολέμου, κατά της ανθρωπότητας, γενοκτονία κ.α.

Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ

Πράγματι οι αποφάσεις που ελήφθησαν από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (περί της καταδίκης της ρωσικής εισβολής και ανάληψης μέτρων), οι διατάξεις προσωρινών μέτρων τόσο από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, όσο και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η έναρξη έρευνας από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (που υπήρξε άμεση λόγω της παραπομπής της κατάστασης από 39 κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας), σημαίνουν ότι ήδη ομάδες συνεργάζονται με στόχο την παραπομπή των υπευθύνων για εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία.

Παράλληλα, έχει συσταθεί από το Συμβούλιο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ, διεθνής διερευνητική επιτροπή για τις μαζικές παραβιάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου και ανθρωπιστικού δικαίου στην Ουκρανία (το ψήφισμα 49/14-3-22 ενεργοποιήθηκε με τον ορισμό στις 30 Μαρτίου 2022 από τον Πρόεδρο των τριών μελών που την απαρτίζουν (Mose από Νορβηγία, Dzumbhur από Βοσνία-Ερζεγοβίνη και De Greiff από Κολομβία) και σύντομα πρόκειται να οργανώσει την πρώτη αποστολή στην χώρα.

Αυτοί οι μηχανισμοί επιτρέπουν σήμερα να μπορούν να δοθούν ταχύτατα απαντήσεις για τους υπεύθυνους για διεθνή εγκλήματα, όπως αυτό της Bucha, όσο ψηλά στην ιεραρχία και αν φτάνουν. Αλλά για να συμβεί αυτό θα πρέπει να συνδράμουν κράτη. Να συνδράμουν στην συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων με ενεργοποίηση ειδικής δορυφορικής τεχνολογίας, στην εκτέλεση ενταλμάτων σύλληψης, στην χρηματοδότηση ερευνών.

Τα παραπάνω δεν είναι αυτονόητα. Διότι ή αποκαλέσει κανείς τον Πούτιν εγκληματία πολέμου σήμερα ή όχι, η διεθνής κοινότητα, οι διεθνείς οργανισμοί και τα επιμέρους κράτη, επέδειξαν τόσα χρόνια μια τεράστια ανοχή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις αντίστοιχης βαρβαρότητας σε Γεωργία, Τσετσενία, Συρία, αλλά και στην ίδια την Ουκρανία τα τελευταία οκτώ χρόνια. Σε κάθε περίπτωση, μένει να αποδειχθεί στην πράξη εάν η ανοχή, έστω κι αργά, τελείωσε και με τελευταία πράξη του δράματος την σφαγή στην Bucha, η διεθνής κοινότητα να δείξει ότι είναι διατεθειμένη να αναλάβει τις ευθύνες της. Για όσα δεν κατάφερε να αποτρέψει. Έστω και τώρα.