Νίκη και του τουρκικού μιλιταρισμού η άλωση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Η εκστρατεία του Αζερμπαϊτζάν κατά του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στις 19 Σεπτεμβρίου έθεσε και τα τουρκικά ΜΜΕ επί ποδός πολέμου. Το ίδιο συνέβη και το 2020, όταν οι αζερικές δυνάμεις συνέτριψαν την άμυνα των Αρμενίων στην ίδια περιοχή. Τούρκοι σχολιαστές και αξιωματούχοι δεν έκρυβαν τη χαρά τους. Η αζέρικη επίθεση διαφημίστηκε σαν ολοκλήρωση ενός αγώνα που χρονολογείται εδώ και δεκαετίες. Για πολλούς Τούρκους η νίκη του Αζερμπαϊτζάν δεν ήταν απλώς η νίκη ενός συμμάχου, αλλά νίκη που μοιράζεται “ένα έθνος με δύο σημαίες”.

Η ήττα των Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ χαιρετίζεται επίσης και ως ένας ακόμη θρίαμβος της τουρκικής πολεμικής βιομηχανίας. Οι πολεμικές ιαχές για τα γεγονότα στον Καύκασο έρχονται σε αντίθεση με τους χαμηλούς τόνους της Άγκυρας απέναντι σε Ισραήλ, Άραβες και πιο πρόσφατα σε Ελλάδα. Η μετεκλογική κυβέρνηση Ερντογάν θεωρήθηκε ένδειξη ότι η Άγκυρα στοχεύει σε καλύτερες σχέσεις με ΗΠΑ και Ευρώπη. Στη Δύση κάνουν τους πόθους τους πραγματικότητα, θεωρώντας ότι η Τουρκία μπορεί να κάνει στροφή προς Δυσμάς παρά τα όσα έχουν προηγηθεί.

Η πολιτική της Άγκυρας στο νότιο Καύκασο, όμως, άλλα λέει για τη στρατηγική της. Το θεμέλιο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, άλλωστε, παραμένει ο ακραίος εθνικισμός που συνυφαίνεται με μιλιταρισμό. Το κράμα αυτό είναι μάλλον αντίθετο με τη δυτική αντίληψη. Τώρα, ίσως περισσότερο από ποτέ, οι ισχυρές μιλιταριστικές τάσεις βρίσκονται στο κέντρο της τουρκικής εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Επιπλέον, η αυξανόμενη θέρμη για την πολεμική βιομηχανία επηρεάζει όλο και περισσότερο τις αντιλήψεις της Τουρκίας για τις εξωτερικές υποθέσεις.

Τα ΜΜΕ, τα περισσότερα από τα οποία χειραγωγούνται από το καθεστώς Ερντογάν, διοχετεύουν αυτόν τον ενθουσιασμό, προωθώντας την πεποίθηση ότι η χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα στρατιωτικής κυριαρχίας. Μακροπρόθεσμα, η καλλιέργεια αυτών των μιλιταριστικών τάσεων μπορεί να οδηγήσει την Τουρκία να ακολουθήσει ακόμα πιο αποσταθεροποιητική συμπεριφορά τόσο στον Καύκασο όσο και στο Αιγαίο.

Καμία αίσθηση ενοχής

«Το τουρκικό έθνος –επέμεινε ο Ερντογάν πριν από μερικά χρόνια– συνέχισε να υπάρχει σε όλη την ιστορία ως η καλύτερη στρατιωτική δύναμη της περιοχής του και του κόσμου». Για πολλούς Τούρκους αυτό φαντάζει απόλυτα αληθές. Η εδαφική έκταση που έλεγχαν οι σουλτάνοι αποτελεί απόδειξη της επιτυχίας που είχαν οι Οθωμανοί στις πολεμικές επιχειρήσεις, κάτι που διδάσκεται με έμφαση στους Τούρκους μαθητές.

Αυτή η έπαρση σκοντάφτει στο γεγονός ότι οι μετέπειτα αποτυχίες των Οθωμανών στα πεδία των μαχών οδήγησαν στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας τους. Αυτό που δεν ανέχεται ο Ερντογάν και οι μιλιταριστικοί κύκλοι είναι οποιαδήποτε αίσθηση ενοχής όταν πρόκειται για όσα διέπραξαν οι Οθωμανοί και στον 20ο αιώνα οι Τούρκοι. Ο Ερντογάν ισχυρίζεται ότι ο οθωμανικός επεκτατισμός έφερε ειρήνη και ευγένεια στις κατακτήσεις του! Ο ιμπεριαλισμός, όπως τον αποκαλεί ο ίδιος, είναι μια δυτική μορφή εκμετάλλευσης και δεν πρέπει να συγχέεται με την οθωμανική κυριαρχία.

Αυτό το αίσθημα ατιμωρησίας και μη-λογοδοσίας εμφανίζεται πιο έντονα στους τρόπους με τους οποίους Τούρκοι πολιτικοί, ιστορικοί και το κοινό αντιμετωπίζουν την κληρονομιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατ’ αυτούς ήταν ένας ευγενής και ένδοξος πόλεμος για τους Τούρκους, ακόμη και αν ηττήθηκαν από τις μεγαλύτερες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις της Ευρώπης. Αυτό την ίδια ώρα που οι δυτικές δημοκρατίες παίρνουν αποστάσεις από το κακό τους παρελθόν, έστω και υποκριτικά.

Η τουρκική αμυντική βιομηχανία

Ο Ερντογάν δεν είναι ο πρώτος που εργαλειοποίησε τον πόλεμο και τη στρατιωτική ισχύ. Στον πόλεμο εναντίον του κουρδικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, το κράτος προώθησε με μανία στα σχολεία και σε δημόσιες τελετές την ιδέα ότι η Τουρκία είναι “στρατιωτικό έθνος” για να καταπολεμηθεί η αντίσταση στη στράτευση και βέβαια για να νομιμοποιηθεί η άγρια καταστολή ενάντια στο κουρδικό κίνημα.

Ακόμη και σίριαλ επιστρατεύονται γι’ αυτόν τον σκοπό. Τα θεάματα που χρηματοδοτούνται από το κράτος, οι διαφημίσεις εκστρατειών και οι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βασίζονται συχνά στις εικόνες που βρίσκονται σε τηλεοπτικά ιστορικά δράματα στρατιωτικού θέματος. Ο Ερντογάν έχει εργαλειοποιήσει τις “ιστορικές” τηλεοπτικές σειρές που εξάγονται ευρέως μεταγλωττισμένες σε χώρες της Μέσης Ανατολής, Βόρειας Αφρική και Καυκάσου. Ο ίδιος έχει ιδιαίτερη αδυναμία σε αναφορές για τη Μάχη του Ματζικέρτ, η οποία γι’ αυτόν αποτελεί το απαύγασμα της πολεμικής αρετής των Τούρκων.

Η άνοδος της τουρκικής πολεμικής βιομηχανίας έχει δημιουργήσει μια νέα δυναμική που τρέφει αυτούς τους λεονταρισμούς. Αν και οι περιορισμοί των ΗΠΑ και της Ευρώπης στις πωλήσεις όπλων έπαιξαν ρόλο στην τεχνολογική πρόοδο της Τουρκίας, ο Ερντογάν παρουσιάζει την ωρίμανση του αμυντικού τομέα ως προϊόν μακροχρόνιου αγώνα. Η προσπάθεια για “απόλυτη ανεξαρτησία”, όπως το έθεσε ένας σύμβουλός του, δεν έρχεται σε αντίθεση με αυτό που αποκάλεσε «νέα πολιτική προσανατολισμένη σε πολυπολικές λύσεις».

Στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Στοιχεία για το είδος της ειρήνης που κατέστη δυνατή με αυτή την προσέγγιση βρίσκονται στην τουρκική σύμπραξη για την κατάληψη του Ναγκόρνο-Καραμπάχ από τους Αζέρους. Ο Ερντογάν δήλωσε ότι ο πόλεμος εναντίον «όσων λεηλάτησαν το Καραμπάχ» και όχι εναντίον της Αρμενίας. Όταν ο Χακάν Φιντάν έγινε ο νέος υπουργός Εξωτερικών, κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια για να διαβεβαιώσει ότι η Άγκυρα σέβεται την εδαφική ακεραιότητα των γειτόνων της.

Αυτή η ρητορική δεν έχει, όμως, συνοδευτεί από αντίστοιχες πράξεις. Τόσο η Συρία όσο και το Ιράκ έχουν καταστήσει σαφές ότι οποιαδήποτε βελτίωση των σχέσεών τους με την Άγκυρα εξαρτάται από την αποχώρηση των Τούρκων από τα εδάφη τους. Το καλοκαίρι, ο Ερντογάν δήλωσε ότι τα τουρκικά στρατεύματα θα παραμείνουν σε Συρία και Ιράκ για «καταστροφή της τρομοκρατικής απειλής στην πηγή».

Εν τω μεταξύ, η πρόσφατη δέσμευση της Άγκυρας για διπλωματικό άνοιγμα προς την Ελλάδα έχει ως προϋπόθεση ότι η Αθήνα θα διαπραγματευτεί όχι ως μέλος της ΕΕ. Από μόνο του αυτό δικαιολογεί τους Έλληνες να βλέπουν τη διαπραγμάτευση με την Άγκυρα ως προσχηματική. Αν και ο Ερντογάν έχει πάψει να εκπέμπει απειλές, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι άλλαξε πολιτική, ότι έχει εγκαταλείψει τις επεκτατικές διεκδικήσεις του.

Πώς πρέπει, λοιπόν, να ερμηνευθούν αυτά τα αντιφατικά μηνύματα στο πλαίσιο του πάγιου τουρκικού μιλιταρισμού; Η εξιδανίκευση του πολέμου και της στρατιωτικής ισχύος προϋπήρχε του Ερντογάν. Ο εορτασμός των πολεμικών παραδόσεων της Τουρκίας είναι σύμφωνος με το έντονο εθνικιστικό κλίμα που επικράτησε μετά την επανεκλογή του Ερντογάν. Όπως φαίνεται σε πρόσφατες διαφημιστικές εκστρατείες, τα τουρκικής παραγωγής drones συμβολίζουν ένα καθεστώς που δημιούργησε διαστημικό πρόγραμμα, τρένα υψηλής ταχύτητας, ηλεκτρικά αυτοκίνητα και άλλα.

Η εξαγωγή οπλικών συστημάτων προσθέτει στο κύρος του Ερντογάν, ενισχύοντας το κλίμα μιλιταρισμού μπορεί να αποδειχθεί από μόνο του παράγοντας που καθοδηγεί την εξωτερική πολιτική. Από αυτή την άποψη, η σύγκρουση για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ μπορεί να χρησιμεύσει ως δοκιμή για το εάν η αγάπη του Ερντογάν για τη σκληρή εξουσία αφορά μόνο την εσωτερική πολιτική.

Ο διάδρομος Ζανγκεζούρ

Αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε εξέλιξη διαπραγματεύσεις για τον λεγόμενο διάδρομο Ζανγκεζούρ. Η κυβέρνηση Πασανιάν στο Ερεβάν αντιστέκεται στις εκκλήσεις να παραχωρήσει οποιονδήποτε έλεγχο στα νότια εδάφη της Αρμενίας, όπου βρίσκεται ο διάδρομος Ζανγκεζούρ. Και οποιαδήποτε στρατιωτική ενέργεια του Αζερμπαϊτζάν κατά της αρμενικής επικράτειας θα προκαλούσε πιο σθεναρή αντίδραση από ΕΕ, ΗΠΑ και Ρωσία. Ας σημειωθεί ότι Ιρανοί αξιωματούχοι δήλωσαν ότι η Τεχεράνη θα χρησιμοποιούσε βία για να αντιταχθεί σε κατάληψη αρμενικής επικράτειας.

Ο Ερντογάν δηλώνει αισιόδοξος, επειδή διεξάγονται διπλωματικές συζητήσεις για την άρση των ενστάσεων της Τεχεράνης. Στην Άγκυρα αποβλέπουν στις γεωπολιτικές ανταμοιβές που θα προκύψουν ως αποτέλεσμα της διχοτόμησης του Ζανγκεζούρ. Η κατασκευή ενός δρόμου που θα διασχίζει το νότο της Αρμενίας, θα διεύρυνε την τουρκική επιρροή στα τουρκογενή κράτη της Κεντρικής Ασίας. Ο διάδρομος θεωρείται ότι θα μετατρέψει την Τουρκία σε ενεργειακό και εμπορικό γίγαντα.

Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ, καθώς και τουρκικά ΜΜΕ, έχουν αμφισβητήσει τις αξιώσεις της Αρμενίας στο σύνολο του διαδρόμου Ζανγκεζούρ. Ο Αλίεφ υποστηρίζει ότι η σοβιετική κυβέρνηση τον είχε παραχωρήσει άδικα στην Αρμενία. Είναι πιθανό Αρμενία και Ιράν να επιτρέψουν σε Τουρκία και Αζερμπαϊτζάν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους στο Ζανγκεζούρ, αποσύροντας την απειλή χρήσης βίας. Και εάν Ερεβάν και Τεχεράνη δεν υποχωρήσουν, είναι πιθανόν Άγκυρα και Μπακού να επιδιώξουν ένα ακόμη τετελεσμένο;

Η σαγήνη της τεχνολογίας

Η τεχνολογία έχει μια σαγηνευτική επιρροή στον τρόπο με τον οποίο ηγέτες και πολίτες κατανοούν και ασπάζονται τη χρησιμότητα του πολέμου. Στις αρχές του 21ου αιώνα, με την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ, η ανώτερη αμερικανικής στρατιωτική τεχνολογία οδήγησε πολλούς να σκέφτονται εσφαλμένα ότι ο πόλεμος ήταν μια φυσική απάντηση στην απειλή της τρομοκρατίας. Αντίθετα, έγινε το διακύβευμα που θα επιβεβαίωνε την ισχύ της Ουάσιγκτον.

Μια παρόμοια πεποίθηση εδραιώνεται στην Τουρκία. Ο Ερντογάν συνέβαλε στην επικράτηση του δόγματος ότι η τουρκική στρατιωτική τεχνολογία μεταμορφώνει τη φύση του πολέμου. Η προηγούμενη νίκη των Αζέρων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ είχε αποδοθεί ευρέως, εκτός και εντός Τουρκίας, στα όπλα που είχε αγοράσει το Μπακού από την Άγκυρα. Η νέα αζέρικη νίκη θεωρείται από πολλούς στην Τουρκία και εκτός αυτής, σαν περαιτέρω απόδειξη ότι η Τουρκία είναι ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη.

Για τον Ερντογάν, η τεχνολογία έχει ξεκλειδώσει τις δυνατότητες της Τουρκίας να προωθήσει τις επεκτατικές βλέψεις της γρήγορα και αποφασιστικά. Πέρυσι, είχε σαφώς υπονοήσει ότι ήταν πρόθυμος να φτάσει μέχρι την ένοπλη σύγκρουση για να κάμψει την Ελλάδα. Προς το παρόν, έχει επιστρέψει στην οδό της διπλωματίας. Σε περίπτωση που αλλάξουν οι συνθήκες, ή εάν η τρέχουσα πολιτική της Άγκυρας αποτύχει να αποδώσει στο επίπεδο των επεκτατικών διεκδικήσεών της, η διάχυτη μιλιταριστική κουλτούρα μπορεί να πείσει τον Ερντογάν ότι ο πόλεμος είναι η απάντηση…