Ο φόβος ως πολιτικό εργαλείο

Αντίθετα, συνιστά ένα πλούσιο σε σημειολογικά φορτία στιγμιότυπο, ικανό να αποτυπώσει, όπως μια σκιτσογραφία, τις δομές και τις αντιφάσεις του σύγχρονου κοινωνικοπολιτικού φαντασιακού. Μια πρώτη, επιφανειακή ανάγνωση θα έτεινε να ερμηνεύσει την εν λόγω πρωθυπουργική παρέμβαση ως μέτρο ασφάλειας και προστασίας του κοινωνικού συνόλου απέναντι σε έναν “εξωτερικό εχθρό”.

Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια αυτής της επίκλησης της εθνικής άμυνας, διαγράφεται ένα βαθύτερο υπόστρωμα: η στρατηγική αξιοποίηση του φόβου για την ανασυγκρότηση της πολιτικής εξουσίας, η οποία –αντί να υπηρετεί την κοινωνία– επιστρατεύει τη ρητορική του κινδύνου, για να νομιμοποιήσει την αδυναμία της να διαχειριστεί τα εσωτερικά της αδιέξοδα.

Στην ουσία, η επίκληση της Ρωσίας ως απόλυτης απειλής εγγράφεται σε ένα διαχρονικό μοτίβο πολιτικής αντιπερισπασμού. Όπως συνέβαινε σε προηγούμενες εποχές, έτσι και σήμερα, η ανακάλυψη ενός εξωτερικού “άλλου”, ενός απειλητικού άλλου, λειτουργεί ως ψυχολογικό καταφύγιο, ως ερμηνευτικό πλαίσιο που μετατοπίζει την κοινωνική προσοχή από τα ενδογενή προβλήματα του κράτους (κοινωνικές ανισότητες, θεσμική δυσλειτουργία, πολιτική αδράνεια) σε έναν “αντικειμενικό” κίνδυνο.

Η πολιτική αυτή πρακτική βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις άξονες:

• Δημιουργεί έναν συμβολικό εχθρό, ο οποίος επιτρέπει την κατασκευή ενός μετώπου συνοχής. Όταν τα εσωτερικά ρήγματα μιας κοινωνίας βαθαίνουν –λόγω οικονομικών δυσχερειών, πολιτικής απονομιμοποίησης ή ηθικής κόπωσης– η επινόηση ενός κοινού εχθρού επανενώνει το σώμα του έθνους, όχι απαραίτητα γύρω από την αλήθεια, αλλά γύρω από τον φόβο. Έτσι, ο δημόσιος διάλογος αποπροσανατολίζεται και η ανάγκη για πολιτική λογοδοσία παρακάμπτεται.
• Η απειλή του πολέμου λειτουργεί ως ψυχολογικός μηχανισμός επιβολής. Ακόμη και όταν η ενδεχόμενη εχθρική πρόθεση είναι αμφίβολη ή ανύπαρκτη, η επίκλησή της ανασύρει το συλλογικό τραύμα του αφανισμού. Ο φόβος δεν χρειάζεται ρεαλιστική βάση για να είναι λειτουργικός, αρκεί να ενεργοποιεί τις ψυχικές ανασφάλειες ενός ήδη ευάλωτου πληθυσμού. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η πολιτική εξουσία επανέρχεται στο προσκήνιο, όχι ως δύναμη επίλυσης, αλλά ως ο μόνος εγγυητής επιβίωσης.
• Η πολιτική φαντασιακή κατασκευή της απειλής βασίζεται σε μια αυξανόμενη αδυναμία των κοινωνιών να επεξεργαστούν κριτικά τον δημόσιο λόγο. Η δυνατότητα ορθολογικής αξιολόγησης των πολιτικών δεδομένων περιορίζεται σε μικρές ομάδες πολιτών. Για τη συντριπτική πλειονότητα, το κύριο μέλημα παραμένει η επιβίωση και η καθημερινή ευημερία. Έτσι, οι πολίτες συχνά εσωτερικεύουν τη ρητορική του φόβου και αποδέχονται την αναγκαιότητα ακόμη και των πιο αντιφατικών αποφάσεων, εφόσον αυτές τους προσφέρουν –έστω και πρόσκαιρα– ένα αίσθημα ασφάλειας.

Η αξιοποίηση του φόβου

Αυτός ο φαύλος κύκλος γεννά μία αμυντική λογική, στην οποία οι πολίτες αναζητούν σωτήρες – δηλαδή προσωποποιημένες μορφές λύτρωσης. Το πολιτικό φαντασιακό γεμίζει με “μεσσίες“, πρόθυμους να διαχειριστούν την κρίση με τρόπο θεαματικό, αλλά όχι αναγκαστικά αποτελεσματικό. Η επιθυμία για τάξη και νοηματοδότηση του χάους –όσο τεχνητό κι αν είναι– οδηγεί σε μια παθητική αποδοχή του παραλόγου.

Η σημερινή κοινωνική κατάσταση θυμίζει περισσότερο ένα θεατρικό σκηνικό, όπου ο φόβος αποτελεί τον κεντρικό σκηνοθέτη. Η κοινωνική συνείδηση –κατακερματισμένη και ψυχικά επιβαρυμένη– καθίσταται ευάλωτη σε αφηγήσεις, που δεν αναζητούν την αλήθεια, αλλά την ανακούφιση. Ο πολιτικός λόγος, αντί να διαφωτίζει, συσκοτίζει, αντί να θεραπεύει, επιτείνει το τραύμα.

Και κάπου εκεί, μέσα σε αυτό το σκοτάδι, αναδύεται ο κίνδυνος του ψευδομεσσιανισμού: της τυφλής ελπίδας ότι κάποιος άλλος θα σώσει αυτό, που δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να διαχειριστούμε οι ίδιοι. Η ουσιαστική ελευθερία δεν προϋποθέτει απλώς την απουσία φόβου, αλλά την κατανόησή του. Και μόνον όταν οι κοινωνίες αρχίσουν να σκιτσογραφούν –με νηφαλιότητα και κριτικό βλέμμα– τον εαυτό τους, θα μπορέσουν να σπάσουν τον κύκλο της πολιτικής χειραγώγησης.