Ο ρόλος που έπαιξαν οι Κοζάκοι στην ουκρανική ταυτότητα

Η αντίσταση των Ορθοδόξων Σλάβων στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας απέναντι στην πολωνικο-καθολική κατοχή και στην διαρκή απειλή των επιδρομών των Τατάρων της Κριμαίας, προκάλεσε και την εμφάνιση των Κοζάκων. Για να αποφύγουν την κοινωνική και θρησκευτική καταπίεση, από την πολωνική “σλάχτα” (szlachta-ευγενείς) αλλά και τους Ουκρανούς γαιοκτήμονες, μεγάλες ομάδες ανδρών, ήδη από τον 15ο αιώνα, άρχισαν να καταφεύγουν στις “no man’s land” νότιες στέπες.

Εκεί κυνηγούσαν και ψάρευαν, γυρνώντας στις εστίες τους μόνον κατά την διάρκεια του χειμώνα. Σταδιακά οργανώθηκαν στρατιωτικά και ένα τμήμα τους (οι “εγγεγραμμένοι Κοζάκοι”) αναλάμβανε αποστολές από το πολωνικό κράτος. Οι Κοζάκοι (στα τουρκικά η λέξη σημαίνει τον ελεύθερο άνδρα), κατά τα τέλη του 16ου αιώνα, δημιούργησαν μόνιμες στρατιωτικές βάσεις στον κάτω Δνείπερο, κυρίως στο Ζαπαρόζιε, που ονομάστηκαν “Σιτς”.

Εντός των οχυρώσεων, εκτός από τους στρατώνες λειτουργούσαν εκκλησίες και γινόταν εμπορική δραστηριότητα. Η καλλιέργεια της γης στη νότια Ουκρανία, όμως, ήταν αδύνατη, λόγω των ταταρικών επιδρομών. Ο επικεφαλής είχε τον τίτλο του Χέτμαν, η έδρα του οποίου από τον 17ο αιώνα μεταφέρθηκε στο Κίεβο, το οποίο αναδεικνύεται σε κέντρο της ορθόδοξης αντίστασης.

Βεβαίως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις τάξεις των Κοζάκων της “Σιτς” εντάσσονταν άνδρες από πολλές εθνότητες, ακόμη και Ασιάτες. Οι περιοχές που κάλυπτε η δράση της “Σίτς” εκτείνονταν σε τμήματα των σημερινών περιφερειών Ζαπαρόζιε, Ντιεπροπετρόφσκ, Χερσώνας μέχρι το Νικολάγιεφ και την Οδησσό. Στην ουσία, ο στρατός έπαιζε το ρόλο των ακριτών και, ταυτόχρονα μιας δομής διαφύλαξης της ορθόδοξης ταυτότητας.

Η στρατιωτική ικανότητα των Κοζάκων τους επέτρεψε όχι μόνον να διεξάγουν χερσαίες επιχειρήσεις κατά των Τατάρων και των Νογκάι, που επιδίδονταν στο δουλεμπόριο Σλάβων, αλλά ακόμη και ναυτικές επιδρομές, κατά τις οποίες διενεργούσαν λεηλασίες, μέχρι την Τραπεζούντα, τη Σινώπη, το Ισμαήλιο, τη Βάρνα, φθάνοντας ακόμη και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη! Η Πολωνία αξιοποιούσε για τους σκοπούς της τη στρατιωτική δύναμη των Κοζάκων, επιχειρώντας ταυτόχρονα να υπονομεύσει την ενότητά τους. Έτσι στις αρχές του 17ου αιώνα πραγματοποιήθηκαν ακόμη και εκστρατευτικές αποστολές κατά της Ρωσίας από, μισθοφορικά κοζακικά στρατεύματα.

Ένωση Κοζάκων-Ρωσίας

Ωστόσο, ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα άρχισαν να διατυπώνονται αιτήματα από πλευράς των Κοζάκων προς την Μόσχα για βοήθεια με σκοπό την απελευθέρωσή τους από την πολωνική κυριαρχία, ακόμη και για ένωση με την Ρωσία. Τέτοιες εκκλήσεις διατυπώνονταν, συνήθως, τις περιόδους αντιπολωνικών εξεγέρσεων, όπως του Χέτμαν Κοσίνσκι (1591-1593), του Παβλιούκ (1637), του Οστριανίκ (1638) και τελικώς του Χέτμαν Μπογδάν Χμελνίνσκι (1648).

Ένα χρόνο μετά την έκρηξη αυτής της επανάστασης, με την συνθήκη του Ζμπόριφ, προβλέφθηκε καθεστώς αυτονομίας για τους Κοζάκους. Σύμφωνα με τη συνθήκη, η Πολωνία θα απέσυρε τον στρατό της από τον άξονα του Μπράτσλαβ-Κιέβου-Τσερνίγκιφ, δηλαδή της κεντρικής Ουκρανίας. Η διοίκηση θα περνούσε στην ορθόδοξη ουκρανική αριστοκρατία, η εκκλησία της Ουνίας θα διαλυόταν, ενώ στη συγκεκριμένη επικράτεια θα απαγορευόταν να διαβιούν Ιησουίτες όπως και Εβραίοι.

Ο πόλεμος, όμως, με τους Πολωνούς εξακολούθησε, παίρνοντας αρνητική τροπή, σε σημείο που απειλήθηκε με πλήρη κατάργηση κάθε κοζακική αυτονομία. Η λύση δόθηκε το 1654, με την ανακήρυξη της Ένωσης με την Ρωσία, την οποία θα ζητήσουν, με ομόφωνη απόφασή τους, οι εκπρόσωποι όλων των κοινωνικών στρωμάτων στη Ράντα του Περεγιασλάβ. Ο όρκος αφοσίωσης προς τον τσάρο της Ρωσίας δόθηκε στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη, η αυτόνομη περιοχή των Κοζάκων θα ήταν υπό την ρωσική προστασία, αλλά θα είχε δικό του στρατό και διοίκηση.

Σύνορο ο Δνείπερος

Τελικώς, με τη συνθήκη του Αντρούσοβο, μεταξύ της Ρωσίας και της Ρετς Ποσπολίτα, με την οποία έληξε ο ρωσοπολωνικός πόλεμος του 1654-1667, η Μόσχα αποκτά τη δεξιά όχθη του Δνείπερου (περιοχές του Τσερνίγκιφ, Πολτάβας, Τσερκάσι) τα δυτικά του Σούμι και την ανατολική περιοχή του Κιέβου. Στη Ρωσία δόθηκε προθεσμία δύο ετών για να αποσύρει τη φρουρά της και από το Κίεβο και να την παραδώσει στην Πολωνία.

Η Μόσχα, όμως, κατάφερε να το κρατήσει και τελικώς να το εξαγοράσει για 146.000 ρούβλια, στο πλαίσιο της συνθήκης της “Αιώνιας Ειρήνης” με την Πολωνία το 1686. Την ίδια χρονιά, με συνοδική Πράξη του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Διονυσίου Δ’, η Μητρόπολη Κιέβου περνά στην δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Μόσχας, ως μια φυσιολογική εξέλιξη με βάση τα τότε νέα γεωπολιτικά δεδομένα.

Η Πολωνία διατήρησε υπό την κυριαρχία της στα δυτικά του Δνείπερου, που εκτείνεται από το Κίεβο μέχρι το Ζιτόμιρ και την Ποντολία. Τα ανατολικά (αριστερή όχθη) θα υπαχθούν στην Ρωσική Αυτοκρατορία, μετά τον δεύτερο διαμελισμό της Πολωνίας το 1793. Στο Νότο, δόθηκε αυτονομία στο κοζακικό “Σιτς” του Ζαπαρόζιε, το οποίο, παρέμενε υπό την προστασία ταυτόχρονα της Ρωσίας και της Ποσπολίτα απέναντι σε Τούρκους και Τάταρους. Επίσης, συγκροτήθηκε κοζάκικο στρατιωτικό σώμα, που εντάχθηκε στον ρωσικό στρατό. Ο διαχωρισμός δεξιάς και αριστερής όχθης του Δνείπερου σφραγίσθηκε, ωστόσο, με έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο των Κοζάκων, που έμεινε στην ιστορία με το όνομα “Ρουίνα”(Ερείπια) την περίοδο 1657-1687.

Οι Κοζάκοι διασπώνται

Πέρα από την εκδήλωση αυτής της εσωτερικής αντίθεσης μεταξύ των Κοζάκων, δύο ακόμη στοιχεία αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Το πρώτο είναι η περιορισμένη, τελικά, αυτονομία που λαμβάνουν οι Κοζάκοι από την Μόσχα, σε σχέση με το αρχικό αίτημά τους για μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Πρόκειται για μια συμπεριφορά που θα την ξαναδούμε αρκετές φορές στο μέλλον και η οποία θα υπονομεύσει τις σχέσεις Ρώσων-Ουκρανών. Από την πλευρά της ρωσικής ηγεσίας εκδηλώνεται μια υποτίμηση της ουκρανικής ιδιαιτερότητας και μια εν γένει υποταγή των εθνικών κινημάτων στις πολιτικές επιδιώξεις του ρωσικού κράτους.

Το δεύτερο είναι ο κοζακικός αντισημιτισμός, ο οποίος θα εξαπλωθεί σε ευρεία κλίμακα. Να σημειωθεί ότι ο εβραϊκός πληθυσμός στην Πολωνο-λιθουανική Κοινοπολιτεία ήταν ο μεγαλύτερος στην Ευρώπη και ο ανταγωνισμός του στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας ήταν πολύ έντονος με τους υπόλοιπους κατοίκους. Ένας από τους λόγους ήταν και το ότι οι Πολωνοί γαιοκτήμονες υπενοικίαζαν τις εκτάσεις τους σε Εβραίους, που έκαναν τη διαχείριση των εσόδων και των φόρων.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα διαθέσιμα στοιχεία, από το 1648 έως το 1667 εξοντώθηκαν, κυρίως από τον στρατό του Χμελνίνσκι, ή πέθαναν από επιδημίες και τον λιμό, σε όλη την επικράτεια της Ποσπολίτα, 40.000-50.000 Εβραίοι, που αποτελούσαν το 20-25% του εβραϊκού πληθυσμού της χώρας. Πρόκειται για ένα γεγονός που επιβίωσε στην εβραϊκή συλλογική μνήμη, και, δυστυχώς, θα επαναληφθεί μεταγενέστερα, ιδίως κατά τον 20ό αιώνα.

Μια απόπειρα των Κοζάκων για δημιουργία κρατικής οντότητας έλαβε χώρα στις αρχές του 18ου αιώνα από τον Χέτμαν Ιβάν Μαζέπα. Ο Μαζέπα υπήρξε ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Καταγόμενος από την δεξιά όχθη του Δνείπερου, που ανήκε στην Ποσπολίτα, ήταν μορφωμένος, πολύγλωσσος, και είχε υπηρετήσει στην αυλή του βασιλιά της Πολωνίας. Από ένα γύρισμα της τύχης, βρέθηκε Χέτμαν των Κοζάκων της αριστερής όχθης, υπό τον Ρώσο τσάρο.

Οι Κοζάκοι στο Μεσολόγγι

Ο Μαζέπα συντάχθηκε με τον Μέγα Πέτρο κατά των Τατάρων της Κριμαίας και των Τούρκων, αλλά στον “Βόρειο Πόλεμο” συμμάχησε με τον Σουηδό βασιλιά Κάρολο ΧΙΙ εναντίον της Ρωσίας. Παρ’ όλα αυτά, η πλειοψηφία των Κοζάκων δεν ακολούθησε τον Μαζέπα, αλλά, αντιθέτως, όταν ο σουηδικός στρατός προχώρησε σε λεηλασία των περιοχών της βορειοανατολικής Ουκρανίας (Σλομποζάνσινα) θα εξαπολύσει εναντίον του σφοδρό ανταρτοπόλεμο. Στην περίφημη μάχη της Πολτάβας, το 1709, όπου με τον ρωσικό στρατό πολέμησε ισχυρή δύναμη Κοζάκων, ο Κάρολος και ο Μαζέπα ηττήθηκαν, ενώ για την Ρωσία η νίκη αυτή σήμανε την αναβάθμισή της σε μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη.

Εν τω μεταξύ, στην πολωνοκρατούμενη δεξιά όχθη –παρά την συμφωνία που υπήρξε μεταξύ της ηγεσίας των Κοζάκων με την πολωνική ηγεσία– ήδη από την δεκαετία του 1710 αναδύθηκε ένα ισχυρό αντάρτικο κίνημα, του οποίου τα μέλη ονομάστηκαν Χαϊνταμάκοι, που στα τουρκικά σημαίνει τους “κλέφτες”. Στους Χαϊνταμάκους προσχώρησαν κυρίως δραπέτες δουλοπάροικοι, που κρύβονταν από τους ιδιοκτήτες τους στις στέπες, αλλά και φτωχοί κάτοικοι των πόλεων, κατώτεροι Ορθόδοξοι κληρικοί, ακόμη και προσήλυτοι Εβραίοι.

Η δράση τους στόχευε τους ευγενείς της Ποσπολίτα, τον καθολικό κλήρο, αλλά και τους Εβραίους. Για δεκαετίες, θα προκαλέσουν αλλεπάλληλες εξεγέρσεις κατά της Πολωνίας, με την ενίσχυση της Αγίας Πετρούπολης. Η μεγαλύτερη από αυτές συνέβη το 1768 και πήρε την ονομασία Koliivshchyna. Η επαναστατική δράση, που ξεκίνησε από την Μονή Μοτρονίσκι, κοντά στο Κίεβο, συνοδεύτηκε από πογκρόμ και πολυάριθμες απώλειες στον άμαχο μη ορθόδοξο πληθυσμό, συμπεριλαμβανομένων Πολωνών, Παλαιόπιστων, Εβραίων και άλλων μειονοτήτων.

Η ταχεία εξάπλωσή του κινήματος, που έφτασε μέχρι και την Γαλικία και τα Καρπάθια, με τη συμμετοχή εκεί των “Οπρίσκι”, έχοντας αρχικώς την στήριξη της Ρωσίας, θα έχει ιστορικές συνέπειες, καθώς επιτάχυνε τη διάλυση της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας. Τελικώς, το κίνημα καταπνίγηκε βίαια από τις πολωνικές αρχές, με την βοήθεια, όμως, και της Ρωσίας. Η ακατανόητη ενέργεια της Αγίας Πετρούπολης φαίνεται ότι προκλήθηκε από τον φόβο της εξάπλωσης της αναταραχής μεταξύ των δουλοπάροικων και στην αριστερή όχθη.

Η κοζάκικη αυτονομία

Εν πάση περιπτώσει, τα τελευταία υπολείμματα της κοζακικής αυτονομίας εξαλείφθηκαν το 1775, όταν η Μεγάλη Αικατερίνη διέταξε την κατάργηση της στρατιωτικής βάσης των Κοζάκων στο Ζαπαρόζιε, που την έβλεπε ως εμπόδιο στην πολιτισμική και οικονομική αφομοίωση της τεράστιας περιοχής της “Νέας Ρωσίας”. Οι Κοζάκοι που αντιτάχθηκαν στην απόφαση της τσαρίνας εγκαταστάθηκαν στο Δέλτα του Δούναβη, όπου συνεργάστηκαν με τους Τούρκους.

Οι Κοζάκοι συμμετείχαν και μάλιστα ενεργά, με αρχηγό τον Νικηφόρο Μπελούγκα, το 1821 στην καταστολή της ελληνικής επανάστασης στην Μολδοβλαχία. Αργότερα, ο κοζάκος Σεμιόν Μορόζ ηγήθηκε στρατού 5.000 συμπατριωτών του σε επιχειρήσεις κατά των Ελλήνων επαναστατών στην Πελοπόννησο, ενώ στη συνέχεια, το 1824, οι Κοζάκοι συμμετείχαν στην πολιορκία του Μεσολογγίου.

Οι πράξεις αυτές κατά των ομόδοξων Ελλήνων προκάλεσαν τη διάσπαση των παραδουνάβιων Κοζάκων σε δύο στρατόπεδα: φιλορωσικό και φιλοτουρκικό. Η φιλορωσική πτέρυγα ενώθηκε με τον ρωσικό στρατό στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-1829 και συνέβαλε στην νίκη του, ιδίως στην περιοχή του Δουνάβεως. Όσοι απέμειναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σχημάτισαν τη “Σλαβική Λεγεώνα”, που πήρε ενεργό μέρος στην καταστολή των επαναστατικών κινήσεων των Ελλήνων σε Ήπειρο και Θεσσαλία, μετά την έκρηξη του Κριμαϊκού πολέμου.

Εν κατακλείδι, η κοζακική παράδοση διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης ουκρανικής ταυτότητας, ή ορθότερα μιας από τις ταυτότητες, σαφώς διαφορετικής από αυτήν της δυτικής Ουκρανίας, καθώς τα βασικά της συστατικά ήταν η Ορθοδοξία, ο αντικαθολικισμός και ο αντιπολωνισμός. Ταυτόχρονα, εκδήλωσε ένα ανεξάρτητο πνεύμα, το οποίο , αν και ήταν αντιαπολυταρχικό, δεν ήταν αντιρωσικό. Γενικώς, η πλειοψηφία της ελίτ των Κοζάκων, μετά το 1654, δεν επέμενε σε μια πολιτική ή εθνοθρησκευτική διάκριση, αλλά περισσότερο αναζητούσε να αποκτήσει ίσα δικαιώματα με τους ευγενείς της Ρωσίας.