Ο ρόλος του Ιράν στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κούρτελης *

Στις 10 Νοεμβρίου του 2020 με την υπογραφή της εκεχειρίας, ο πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ έφτασε στο τέλος του, με νίκη των Τουρκοαζέρων και την παραχώρηση εδαφών από την πλευρά των Αρμενίων. Κατά την διάρκεια του πολέμου, υπήρξαν αρκετές απορίες για την στάση που θα κρατούσε η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, μιας και η σύγκρουση γινόταν ακριβώς στα σύνορα της, μεταξύ δύο κρατών, που η Τεχεράνη έχει ιστορικά ιδιαίτερες σχέσεις.

Υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις χτυπημάτων μέσα στα σύνορα του Ιράν και αυτό αύξησε την πιθανότητα ιρανικής παρέμβασης. Όντως, οι ένοπλες δυνάμεις των Ιρανών οχυρωμένες παρακολουθούσαν την κατάσταση να εξελίσσεται και ήταν προετοιμασμένοι για κάθε ενδεχόμενο. Όμως τελικά το Ιράν δεν έκανε τίποτα που θα άλλαζε θετικά, τα γεγονότα προς την πλευρά των Αρμενίων.

Η Τεχεράνη διπλωματικά καλωσόρισε την εκεχειρία παρότι μπορεί να μην εξυπηρετεί τα ιρανικά γεωπολιτικά συμφέροντα στην περιοχή του Νοτίου Καυκάσου. Μια περιοχή που για αιώνες οι Ιρανοί θεωρούσαν πως ειναι στην σφαίρα επιρροής τους. Ιστορικά οι περιοχές που σήμερα συνθέτουν τα δυο κράτη της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν υπήρξαν κομμάτια μεγάλων περσικών (ιρανικών) αυτοκρατοριών, οι Αχαιμενίδες, οι Πάρθοι, οι Σασσανίδες και οι Σαφαβίδες έλεγχαν και πολέμησαν σκληρά για να διατηρήσουν την παρουσία τους εκεί.

Το 1828 οι Πέρσες παρέδωσαν τις περιοχές στους Ρώσους με την Συνθήκη του Τουρκμεντσάϊ. Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν παρέμειναν υπό την κατοχή της Μόσχας μέχρι την αυτοδιάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και τον επακόλουθο πρώτο πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ (1992-1994) που έληξε με την νίκη της Αρμενίας. Επίσημα η στάση της Τεχεράνης στο ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ παραμένει σταθερή.

Η Αρμενία πρέπει να επιστρέψει τις περιοχές που κατέχει γύρω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ στους Αζέρους, ώστε να γυρίσουν στις εστίες τους οι πρόσφυγες του πολέμου της δεκαετίας του 90’ όπως λένε και οι αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας 822, 853, 874 και 884. Ο πόλεμος και η μετέπειτα συμφωνία της 10ης Νοεμβρίου, όμως άλλαξαν τα δεδομένα δημιουργώντας στους Ιρανούς νέα σοβαρά προβλήματα εθνικής ασφάλειας.

Ιράν και αζέρικος πληθυσμός 

Το Ιράν στο εσωτερικό του έχει περίπου 100.000 Αρμένιους και 15 εκατομμύρια Αζέρους. Η Αζέρικη μειονότητα αποτελεί το 25% του πληθυσμού της χώρας και ελέγχει σημαντικό κομμάτι της ιρανικής οικονομίας. Γεγονός που της δίνει την δυνατότητα να ασκεί πίεση σε ζητήματα που θεωρεί πως έμμεσα ή άμεσα την αφορούν.

Οι Τουρκοαζέροι του Ιράν στην πλειοψηφία τους κατοικούν στην περιοχή του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν, που περιλαμβάνει τρεις βορειοδυτικές ιρανικές επαρχίες: το Δυτικό Αζερμπαϊτζάν, το Ανατολικό Αζερμπαϊτζάν και το Αρντάμπελ. Είναι αλήθεια πως περισσότεροι Αζέροι ζουν στο Ιράν παρά στο ίδιο το Αζερμπαϊτζάν.

Με την έναρξη των συγκρούσεων στις 27 Σεπτεμβρίου του 2020, χιλιάδες Αζέροι κατέβηκαν στους δρόμους μεγάλων ιρανικών πόλεων για να διαδηλώσουν υπέρ του Αζερμπαϊτζάν και να ζητήσουν από την ιρανική κυβέρνηση να μην παρέχει οποιαδήποτε στήριξη στην Αρμενία. Όταν κυκλοφόρησαν βίντεο που έδειχναν την μεταφορά ρωσικού εξοπλισμού να περνάει μέσα από το Ιράν για να παραδοθεί στον στρατό των Αρμενίων, οι Αζέροι του Ιράν προσπάθησαν να εμποδίσουν την διαδικασία μπλοκάροντας τους δρόμους.

Αυτό δημιούργησε εντάσεις στο εσωτερικό του Ιράν και έφερε στην επιφάνεια ένα σημαντικό ζήτημα εθνικής ασφάλειας που χρόνια απασχολεί την Τεχεράνη. Μια σαρωτική νίκη του Αζερμπαϊτζάν στον πόλεμο με την Αρμενία μπορεί να προκαλέσει μελλοντικά προβλήματα στην ίδια την εδαφική ακεραιότητα της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Ιρανοί αξιωματούχοι και εθνικιστικές φωνές πιστεύουν πως ένα ισχυρό Αζερμπαϊτζάν μπορεί να ενθαρρύνει τους Τουρκοαζέρους της μειονότητας να εξεγερθούν, να αντισταθούν στο καθεστώς. Να πολεμήσουν για να την ανεξαρτησία τους και την απόσχιση των περιοχών τους απο την κυριαρχία της Τεχεράνης.

Ιράν και σουνίτες μισθοφόροι

Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που το Ιράν προσπάθησε να βρει γρήγορα διπλωματική λύση στην σύγκρουση. Μια εκεχειρία, πριν το Αζερμπαϊτζάν κατάφερνε να ανακαταλάβει αρκετά εδάφη θα διατηρούσε, την ισορροπία δυνάμεων στα βόρεια σύνορα και θα έκανε πιο εύκολο για το Ιράν να ελέγξει στο εσωτερικό του, τις συνέπειες της σύγκρουσης.

Ένα άλλο μεγάλο ζήτημα εθνικής ασφάλειας, που παρουσιάστηκε κατά την διάρκεια της σύγκρουσης στο Ναγκόρνο Καραμπάχ για την Τεχεράνη, ήταν η εμφάνιση Σύρων εξτρεμιστών σουνιτών μισθοφόρων στο πλευρό των τουρκοαζέρικων δυνάμεων. Η Τουρκία όπως είχε κάνει και στην περίπτωση της Λιβύης, στρατολογούσε και έστελνε μαχητές από την Συρία στο Μπακού για να ενισχύσει τις επιθέσεις των Αζέρων.

Το Ιράν πολεμάει χρόνια τις σουνιτικές εξτρεμιστικές οργανώσεις στο συριακό έδαφος στο πλευρό της συριακής κυβέρνησης και της Ρωσίας. Υπάρχει η σκέψη στην ιρανική ηγεσία, πως όσο περισσότερο κρατούσε ο πόλεμος στα βόρεια σύνορα τόσο περισσότεροι Σύροι μισθοφόροι θα δραστηριοποιούνταν σε απόσταση αναπνοής από πιθανούς στόχους μέσα στην Ισλαμική Δημοκρατία.

Οι δυνάμεις του ιρανικού στρατού και των Φρουρών της Επανάστασης παρέμειναν στα σύνορα σε ετοιμότητα για κάθε πιθανό χτύπημα από την πλευρά των Σύρων μισθοφόρων, κάτι που μέχρι τώρα δεν έχει συμβεί. Η ελπίδα των Ιρανών ηγετών είναι η σύντομη αποχώρηση των μισθοφόρων από το Αζερμπαϊτζάν όταν η Τουρκία τους χρειαστεί σε κάποιο άλλο μέτωπο αρκετά πιο μακριά από τα ιρανικά σύνορα.

Αζερμπαϊτζάν και Ισραήλ 

Μαζί με την παρουσία των Σύρων μισθοφόρων, το Ιράν έχει βάλει και στο μικροσκόπιο την ισραηλινή παρουσία στον Νότιο Καύκασο. Είναι γνωστό πως το Μπακού χρησιμοποίησε εκτεταμένα στον πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ, μη επανδρωμένα αεροσκάφη (UAV) τουρκικής και ισραηλινής κατασκευής. Τα ισραηλινά UAVs διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην φθορά των αρμενικών δυνάμεων και βοήθησαν τους Αζέρους στον έλεγχο των αιθέρων πάνω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Οι σχέσεις Ισραήλ και Αζερμπαϊτζάν είναι αρκετά καλές και το Τελ Αβίβ είναι ο πρώτος προμηθευτής όπλων στο Αζερμπαϊτζάν τα τελευταία χρόνια. Οι ισραηλινοί αγοράζουν το 40% του πετρελαίου τους από το Μπακού και ως αντάλλαγμα του παρέχουν στρατιωτικό εξοπλισμό. Η συνεργασία των δύο κρατών έχει επεκταθεί και στην παροχή πληροφοριών. Η γεωγραφική θέση του Αζερμπαϊτζάν στα σύνορα του Ιράν, το καθιστά ιδανικό μέρος συγκέντρωσης στρατηγικών δεδομένων για τις ισραηλινές υπηρεσίες πληροφοριών.

Η ανακατάληψη ολόκληρης της συνοριακής γραμμής μεταξύ Ναγκόρνο Καραμπάχ και Ιράν από τους Αζέρους προσθέτει ουσιαστικά έναν νέο (ισραηλινό) πονοκέφαλο για την εθνική ασφάλεια των Ιρανών. Με την συμφωνία που κατάφερε να πετύχει η Μόσχα μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας,  η γεωπολιτική κατάσταση αλλάζει στον Νότιο Καύκασο εις βάρος του Ιράν.

Ρωσική παρουσία 

Η Ρωσία ενδυναμώνει την στρατιωτική και πολιτική της παρουσία στην περιοχή εξανεμίζοντας κάθε ιρανικό στόχο, για αύξηση της επιρροής στα παλιά περσικά εδάφη. Η Άγκυρα έχοντας διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ήττα της Αρμενίας, καταφέρνει να ενωθεί πια χερσαία με το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν μέσω του διαδρόμου που αναγράφεται στην συμφωνία. Αυτό της ανοίγει τον δρόμο για περαιτέρω επέκταση στις υπόλοιπες τουρκογενείς δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας.

Η Τεχεράνη τώρα πια χάνει την εξάρτηση του Αζερμπαϊτζάν για την σύνδεση Μπακού με Ναχιτσεβάν και οι Αζέροι ελέγχουν ολόκληρη την συνοριακή γραμμή του Ναγκόρνο Καραμπάχ με το Ιράν. Η απειλή των Σύρων μισθοφόρων, ορκισμένων εχθρών του ιρανικού καθεστώτος παραμένει για την ώρα στα βόρεια σύνορα και το Ισραήλ συνεχίζει να έχει ερείσματα στην περιοχή.

Το Αζερμπαϊτζάν αναδεικνύεται πιο ισχυρό μέσα από αυτόν τον πόλεμο, με κάθε συνέπεια που μπορεί να έχει αυτό στην Τουρκοαζερική μειονότητα του Ιράν και στην εσωτερική σταθερότητα που προσπαθεί να διατηρήσει η Τεχεράνη. Το Ιράν βλέπει ότι για να διαφυλάξει τα συμφέροντα του στην περιοχή, θα χρειαστεί μια πιο ενεργητική εξωτερική πολιτική στον Νότιο Καύκασο με στόχο την ενίσχυση των ήδη υπαρκτών συμμαχιών και μια νέα προσέγγιση με μια ενδυναμωμένη Τουρκία που ήρθε για να μείνει.

---

* Τελειόφοιτος μεταπτυχιακός φοιτητής Γεωπολιτικής Ανάλυσης και Γεωστρατηγικής Σύνθεσης στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.