Ο υβριδικός Τραμπ και η “εποχή των τεράτων”

Μπορεί από την πρώτη ημέρα της εκλογής του ο πρόεδρος Τραμπ να έγινε στόχος μία ανελέητης και συνεχιζόμενης μέχρι σήμερα εκστρατείας από το αμερικανικό κατεστημένο, αλλά οι τελευταίες αποφάσεις του δείχνουν πως σε μεγάλο βαθμό εννοεί όσα έλεγε προεκλογικά. Αυτό φάνηκε και με την επιβολή δασμών στα κινεζικά προϊόντα, αλλά και με την αντικατάσταση του υπουργού Εξωτερικών Τίλλερσον και του Συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας στρατηγού Μάκ Μάστερ από πρόσωπα που εκφράζουν απόψεις συμβατές με τις δικές του.

Όποια άποψη κι αν έχει κάποιος για τον Τραμπ και την πολιτική του, οφείλει να ομολογήσει ότι συνιστά μία “ανορθογραφία” στην πολιτική σκηνή όχι μόνο των ΗΠΑ, αλλά και ευρύτερα της Δύσης. Οι συναντήσεις του με τον Μακρόν και τη Μέρκελ δείχνουν, ωστόσο, ότι εδραιώνεται. Από τον τρόπο που χειρίσθηκε την πρόσφατη κρίση στη Συρία, όταν προτίμησε να βρει παρασκηνιακά ένα συμβιβασμό με τον Πούτιν παρά να το τραβήξει στα άκρα, φαίνεται ότι σταδιακά επιβάλει τη δική του ατζέντα ακόμα και σ’ ό,τι αφορά τη σχέση με τη Ρωσία.

Είναι ενδεικτικό ότι στις εκλογές είχαν στραφεί εναντίον του τα περισσότερα παραδοσιακά ηγετικά στελέχη των Ρεπουμπλικανών. Στην πραγματικότητα, εξελέγη, επειδή εξέφρασε την αντισυστημική ψήφο, η οποία συνήθως είναι βουβή και ακολουθεί υπόγειες διαδρομές. Ειδικά όταν προέρχεται από μικρομεσαίους νοικοκυραίους με μάλλον συντηρητική ιδεολογία που δεν έχουν συνηθίσει να κάνουν πολιτικό θόρυβο, όπως οι δεδηλωμένοι αριστεροί και οι αμφισβητίες των κοινωνικών κινημάτων.

Το φαινόμενο δεν είναι αμερικανικό. Χρειάσθηκε η αντισυστημική ψήφος να εκδηλωθεί σε αρκετές δυτικές χώρες για να μάθουν οι δημοσκόποι και τα κατεστημένα Μίντια το μάθημά τους. Είχαν εν τω μεταξύ διαψευσθεί παταγωδώς, επειδή διάβαζαν τα γεγονότα λες και βρισκόμαστε στο 2006. Δεν τους ήταν, άλλωστε, εύκολο να χωνέψουν το γεγονός ότι το μέχρι πριν μερικά χρόνια χειραγωγημένο ακροατήριό τους έχει περιέλθει σε κατάσταση εκλογικής ανταρσίας εναντίον των αρχουσών ελίτ.

Πριν την εκδήλωση της διεθνούς οικονομικής κρίσης, θα ήταν αδιανόητο ο Σάντερς, ένας σοσιαλιστής από το μικρό και ασήμαντο Βερμόντ, να διεκδικούσε επί ίσοις όροις το χρίσμα των Δημοκρατικών από την Κλίντον. Και βεβαίως θα ήταν αδιανόητο ένας τύπος όπως ο Τραμπ να έπαιρνε το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών και πολύ περισσότερο να εκλεγόταν πρόεδρος.

Στρέφουν μαζικά την πλάτη

Τα μικρομεσαία στρώματα, που στρέφουν μαζικά την πλάτη στο παραδοσιακό πολιτικό πρότυπο, δεν έχουν, βεβαίως, προσβληθεί από κάποιου είδους ιδεολογικό ιό που τα ωθεί στα άκρα. Η κύρια αιτία που αμφισβητούν την κατεστημένη τάξη πραγμάτων είναι ότι αυτή περισσότερο ή λιγότερο ανατρέπει τις σταθερές του βίου τους σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του δυτικού κόσμου.

Αναμφισβήτητα, οι μεγαλύτερες ή μικρότερες αλλαγές στο πολιτικό χάρτη των δυτικών χωρών είναι προϊόν των τεκτονικών αλλαγών που συνεχίζει να προκαλεί στις δυτικές κοινωνίες η οικονομική κρίση του 2008. Η κρίση, όμως, δεν έπεσε από τον ουρανό. Είναι αυθεντικό προϊόν της απληστίας της ολιγαρχίας του χρήματος. Η ανισοκατανομή του πλούτου έχει προσλάβει τρομακτικές διαστάσεις. Σύμφωνα με την εφημερίδα New York Times, στη δεκαετία του 1990 το 1% των Αμερικανών προσποριζόταν το 45% της αύξησης του ΑΕΠ. Στη οκταετία του Μπους (2000-08) το 45% έγινε 65% και στην οκταετία του Ομπάμα εκτοξεύθηκε στο 93%!

Αν και η οικονομική πολιτική του Ομπάμα μετρίασε την κρίση στις ΗΠΑ, ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού δυσκολεύεται και εκεί να επιβιώσει αξιοπρεπώς. Δεν πρόκειται μόνο για τις μειονότητες και τους παραδοσιακά περιθωριοποιημένους. Η παγκοσμιοποίηση πετάει έξω από το “τρένο” μικρομεσαίους λευκούς νοικοκυραίους και ειδικά την παραδοσιακή λευκή εργατική τάξη που έχει πληγεί καίρια από την αποβιομηχάνιση.

Οι δύο ευαίσθητες χορδές

Η εκλογή Τραμπ ήταν το προϊόν αυτής ακριβώς της κατάστασης. Μία ματιά στον εκλογικό χάρτη των ΗΠΑ δείχνει ότι η Χίλαρι ψηφίσθηκε κατά κανόνα από τα ανώτερα και τα μεσαία στρώματα που έχουν ενσωματωθεί στο πλαίσιο του οικονομικού φιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης. Επίσης, από τις μειονότητες (μαύροι, ισπανόφωνοι, μουσουλμάνοι κ.α.), οι οποίες φοβήθηκαν από την αντιμεταναστευτική ρητορική του ιδιόρρυθμου μεγιστάνα.

Όταν ο Τραμπ αναρωτιόταν γιατί το iphone να φτιάχνεται στην Κίνα και όχι στις ΗΠΑ, άγγιζε ευαίσθητες χορδές δεκάδων εκατομμυρίων Αμερικανών που άμεσα ή έμμεσα έχουν πληγεί από την αποβιομηχάνιση. Ήταν προεκλογικό “πυρηνικό” όπλο η υπόσχεσή του ότι θα επιβάλλει δασμούς 35% στα εισαγόμενα για να υποχρεώσει σε επαναπατρισμό τις αμερικανικές επιχειρήσεις, που έχουν μεταφέρει τα εργοστάσιά τους σε χώρες χαμηλού εργατικού κόστους και ανύπαρκτων εργασιακών δικαιωμάτων.

Προς την ίδια κατεύθυνση λειτούργησε και η ρητορική του για λήψη δραστικών μέτρων εναντίον του μεταναστευτικού ρεύματος. Η μαζική είσοδος μεταναστών παροξύνει το ένστικτο αυτοσυντήρησης κοινωνιών που ήδη νοιώθουν ότι απειλούνται με φτωχοποίηση. Γι’ αυτά τα τμήματα του πληθυσμού, ο ανταγωνισμός από τη φθηνή εργασία των μεταναστών βιώνεται σαν πρόσθετη απειλή. Γι’ αυτό και ως αντίδραση στις ΗΠΑ επικρατεί ένα αίσθημα νοσταλγίας για τις παλιές καλές ημέρες. Αντιστοίχως, στην Ευρώπη ενισχύεται η τάση παλινδρόμησης στο εθνικό κράτος.

Οι επαγγελίες του Τραμπ συνιστούσαν όχι απλώς φρένο στην παγκοσμιοποίηση, αλλά και ευθεία απειλή για την πανίσχυρη ολιγαρχία του χρήματος. Δεν είναι τυχαίο ότι σύσσωμο σχεδόν το χρηματοπιστωτικό σύστημα, τα μεγάλα Μίντια και όλα τα παρακλάδια του αμερικανικού και διεθνούς κατεστημένου στήριξαν με πάθος τη Χίλαρι. Ταυτοχρόνως, προσπάθησαν με κάθε τρόπο να γελοιοποιήσουν και να αποδομήσουν ηθικά τον αντίπαλό της.

Η ειρωνεία της ιστορίας

Αν και ο Τραμπ ξεκίνησε να διεκδικήσει την προεδρία μάλλον χαζοχαρούμενα, στην πορεία εξέφρασε την απόγνωση και την οργή των μικρομεσαίων λευκών νοικοκυραίων. Σ’ αυτό συνέβαλλαν αποφασιστικά με τις επιθέσεις τους οι αντίπαλοί του. Είναι από τις ειρωνείες της ιστορίας ότι ένας δισεκατομμυριούχος έφθασε να εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ, υποστηρίζοντας ότι η παγκοσμιοποίηση είναι επιλογή των αρχουσών ελίτ και όχι φυσική εξέλιξη.

Αυτός ακριβώς, άλλωστε, είναι και ο κοινός παρονομαστής του με τις θέσεις του Σάντερς. Μπορεί οι δύο τους να έχουν κατά τα άλλα τεράστιες διαφορές (π.χ. στα ζητήματα της φορολογίας, του συστήματος υγείας, της μετανάστευσης και της εξωτερικής πολιτικής), αλλά αμφότεροι -ο καθένας με τον τρόπο του- αμφισβήτησαν την παγκοσμιοποίηση, το “ιερό” δόγμα της ολιγαρχίας του χρήματος.

Όσο οι άρχουσες ελίτ συνειδητοποιούν ότι χάνουν τον πολιτικό έλεγχο μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας τόσο καταφεύγουν με αντιδημοκρατικές πρακτικές. Σερβίρουν νέου τύπου “αριστοκρατικές” αντιλήψεις, με σκοπό να αμφισβητήσουν την ικανότητα του λαού να αποφασίζει για κρίσιμα ζητήματα. Το είδαμε στην περίπτωση του Brexit, το ξαναείδαμε στην εκλογή Τραμπ και επανεμφανίζεται όποτε το εκλογικό αποτέλεσμα ξεφεύγει από τη νόρμα.

Στην πραγματικότητα, οι άρχουσες ελίτ αμφισβητούν τον πυρήνα της αστικής δημοκρατίας, η οποία, στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, τείνει να μετατραπεί σε κέλυφος. Οτιδήποτε αμφισβητεί τη δέσμη των κυρίαρχων θέσεων χαρακτηρίζεται λαϊκισμός, απαξιώνεται και εξοβελίζεται. Είναι τέτοια η περιφρόνηση που επιδεικνύουν οι άρχουσες ελίτ προς το “πόπολο” και έχει γίνει τέτοια κατάχρηση στην πλύση εγκεφάλου, που έχει φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα. Όταν τα κατεστημένα Μίντια υποστηρίζουν με πάθος κάτι, ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας αντανακλαστικά υιοθετεί την αντίθετη θέση.

Η νέα διαχωριστική γραμμή

Είναι αληθές ότι η προεκλογική μάχη Τραμπ-Κλίντον είχε πολλές “βρώμικες” πτυχές. Από την άλλη πλευρά, όμως, ήταν, ίσως, η πρώτη φορά που σε μία αμερικανική προεκλογική εκστρατεία μπήκαν στο τραπέζι τα πιο κρίσιμα ζητήματα. Ο Τραμπ έβαλε στην άκρη τα περισσότερα από τα στερεότυπα της προεκλογικής ρητορικής των Ρεπουμπλικάνων, όπως π.χ. η θρησκεία.

Όπως προαναφέραμε εστίασε στο χαρτί της αντιπαγκοσμιοποίησης και της ανάσχεσης του μεταναστευτικού ρεύματος, συνδέοντας και τα δύο με τη διάχυτη οικονομική-κοινωνική ανασφάλεια της “βαθιάς Αμερικής”. Στην πραγματικότητα, υπερέβη την παραδοσιακή διαχωριστική γραμμή Δημοκρατικοί-Ρεπουμπλικάνοι. Ανέδειξε έναν άλλο διαχωρισμό που αναδύεται από τα σπλάχνα της αμερικανικής κοινωνίας και παραπέμπει σε μία νέα κοινωνικοταξική πραγματικότητα.

Συνεπής με τη στρατηγική του, δεν προσπάθησε να αλιεύσει ψήφους από προνομιακά ακροατήρια των Δημοκρατικών, όπως είναι οι μειονότητες. Αντιθέτως, απευθύνθηκε με σχεδόν απόλυτο τρόπο στη λευκή “βαθιά Αμερική”. Απευθύνθηκε στους Αμερικανούς που η παγκοσμιοποίηση πετάει έξω από το τρένο και τους οποίους η Κλίντον αποκάλεσε ωμά «θλιβερούς ανθρώπους». Σ’ αυτούς που οι Δημοκρατικοί δεν προσφέρουν καμία προοπτική, επειδή τους αντιμετωπίζουν σαν τα αναπόφευκτα θύματα της “προόδου”!

Η μέχρι τώρα θητεία του στον Λευκό Οίκο επιβεβαιώνει την πρόβλεψη ότι θα παρέμενε μερικώς πιστός στην προεκλογική ατζέντα του. Δεν θα μπορούσε να συμβεί και διαφορετικά, όταν έχει απέναντί του σύσσωμες τις άρχουσες ελίτ των ΗΠΑ και της διεθνούς ολιγαρχίας του χρήματος. Το γεγονός, ωστόσο, ότι με τις επιλογές του εν μέρει διαψεύδει όσους προεξοφλούσαν πως τελικώς θα ρυμουλκηθεί πλήρως από το κατεστημένο είναι σημάδι και της προσωπικότητάς του και κυρίως των καιρών.

Είναι προς το παρόν ερώτημα εάν ο Τραμπ θα είναι μία παρένθεση ή αντιθέτως θα ανοίξει ένα νέο -εκ των πραγμάτων αχαρτογράφητο- δρόμο στην αμερικανική πολιτική με εκ των πραγμάτων διεθνείς επιπτώσεις. Όπως, όμως, και εάν εξελιχθούν τα πράγματα, το σημαντικό είναι ότι το λαϊκό κύμα που τον έστειλε στην προεδρία δεν πρόκειται να εκτονωθεί όσο παραμένουν σε ισχύ και ενισχύονται οι αιτίες που το τροφοδοτούν.

Η εκλογή Τραμπ ήταν ουσιαστικά μία υβριδική πολιτική έκφραση αυτού του κοινωνικού κύματος, η οποία συνδυάζει αντισυστημικά στοιχεία και στοιχεία εξαιρετικά επικίνδυνα για τη διεθνή ειρήνη. Οι ιστορικές περίοδοι, άλλωστε, όπου το παλαιό έχει περιέλθει σε κρίση και το νέο δεν έχει γεννηθεί είναι οι “εποχές των τεράτων”.