Παλαιστίνη: Από τον αραβικό εθνικισμό στο πολιτικό Ισλάμ

Eίναι χαρακτηριστικό πως εισηγήτρια της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΚΚΣΕ, PACE), χαρακτηρίζει πλέον τις ισραηλινές πολεμικές επιχειρήσεις «γενοκτονία», ενώ το ρήγμα στις σχέσεις του Ισραήλ ακόμα και με χώρες της ΕΕ (Γαλλία, Βρετανία, Βέλγιο και Ισπανία) διευρύνεται. Οι σφοδροί μαζικοί βομβαρδισμοί και ο ασφυκτικός αποκλεισμός της Γάζας από το Ισραήλ οδηγεί εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστινίους στα όρια της λιμοκτονίας, αφού οι Ισραηλινοί εμποδίζουν τη διανομή ανθρωπιστικής βοήθειας, χωρίς να έχουν καταφέρει να εξουδετερώσουν ολοκληρωτικά τη Χαμάς, η οποία εξακολουθεί να πολεμά και να κρατά ακόμα δεκάδες ομήρους.

Για δεκαετίες οι Παλαιστίνιοι ήταν ταυτισμένοι με την PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης). Όμως, η πολιτική παρακμή της επί των ημερών του προέδρου της Παλαιστινιακής Αρχής Μαχμούτ Αμπάς –ως αποτέλεσμα της υποχωρητικής στάσης έναντι του Ισραήλ, αλλά και της εκτεταμένης διαφθοράς– άνοιξε τον δρόμο για την ανάδυση της Χαμάς. Όπως είναι γνωστό, η Χαμάς κέρδισε τις ελεύθερες εκλογές στις παλαιστινιακές περιοχές (2006) αλλά μετά από εμφύλιες συγκρούσεις, η εξουσία της περιορίστηκε στη Λωρίδα της Γάζας.

Η ανάδυση της Χαμάς μπορεί να έχει τις αιτίες της στον παλαιστινιακό χώρο, αλλά εγγράφεται σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο. Είναι χρήσιμο, λοιπόν, να πάμε πίσω στο χρόνο. Στα αραβικά κράτη που προέκυψαν από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και από την κατάλυση της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, η έννοια της εθνικής ταυτότητας ήταν ανύπαρκτη. Στη συνείδηση των ανθρώπων κυριαρχούσαν δύο βασικές ταυτότητες: Η πρώτη ήταν η παραδοσιακή στενή ταυτότητα της φυλής. Η δεύτερη ήταν η ταυτότητα του μουσουλμάνου.

Για το Ισλάμ δεν υπάρχει έθνος. Οι άνθρωποι ταξινομούνται σε πιστούς και απίστους. Η πίστη είναι το μοναδικό κριτήριο για να ανήκει κάποιος στην κοινότητα των μουσουλμάνων (Ούμα), η οποία είναι αντιληπτή από τους ίδιους τους μουσουλμάνους σαν ένα είδος υπερεθνικού “έθνους”. Ας σημειωθεί ότι το Ισλάμ δεν είναι μόνο θρησκευτικό δόγμα. Είναι και σύστημα δικαίου και τρόπος ζωής. Τόσο η φυλετική όσο και η ισλαμική ταυτότητα ουσιαστικά αντιστρατεύονταν τη δημιουργία και κυρίως την εδραίωση εθνικής ταυτότητας στις αραβικές χώρες. Με την αποαποικιοποίηση και τη δημιουργία των αραβικών κρατών η ιδιότητα Αιγύπτιος, Ιρακινός, Σύρος, κλπ, ήταν κυρίως μία νομική ιδιότητα, η οποία επικάλυψε τις δύο προαναφερθείσες παραδοσιακές ταυτότητες, χωρίς, όμως, να τις εξαφανίσει.

Ο αραβικός εθνικισμός

Τα πράγματα φάνηκαν να αλλάζουν όταν κυριάρχησε το μεταπολεμικό κύμα του αραβικού εθνικισμού, το οποίο αναπτύχθηκε σε αντίθεση με την αποικιοκρατία και την εξάρτηση από τις δυτικές μεγάλες δυνάμεις, όπως επίσης και σε διακριτική αντίθεση με τη φυλετική και την ισλαμική ταυτότητα. Αυτό το κύμα, που άσκησε καθοριστική επιρροή στους στρατιωτικούς και στην τοπική διανόηση, γέννησε τα νασερικού τύπου καθεστώτα. Στην Αίγυπτο ο Νάσερ. Στο Ιράκ και στη Συρία το κόμμα Μπάαθ. Στην Αλγερία το αριστερόστροφο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, το οποίο ηγήθηκε της επανάστασης εναντίον των Γάλλων αποικιοκρατών. Στη Λιβύη ο Καντάφι.

Κοινός παρονομαστής όλων αυτών των καθεστώτων ήταν ο νεωτερικός-κοσμικός χαρακτήρας τους και η συνακόλουθη προσπάθειά τους να μετατρέψουν τις –σχεδιασμένες από τους αποικιοκράτες– τεχνητές χώρες σε εθνικά κράτη. Ο σταδιακός εκφυλισμός αυτών των καθεστώτων, η εγγενής τάση τους προς τον αυταρχισμό, η διολίσθησή τους στη διαφθορά και η –από ένα χρονικό σημείο και πέρα– εξόφθαλμη ανικανότητά τους να επιλύσουν χρόνια προβλήματα ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης, επέτρεψαν την παλινδρόμηση ειδικά των πληβειακών στρωμάτων προς το πολιτικό Ισλάμ.

Τα φονταμενταλιστικά ισλαμικά κινήματα, όπως η Μουσουλμανική Αδελφότητα και οι παραφυάδες της, βρήκαν νέα ακροατήρια. Λόγω της σκληρής καταστολής, αυτά τα κινήματα δεν κατάφεραν να ανατρέψουν τα αυταρχικά κοσμικά καθεστώτα, αλλά υπέσκαψαν τη βάση στήριξής τους. Μόνη εξαίρεση η Ισλαμική Επανάσταση με ηγέτη τον Αγιατολάχ Χομεϊνί στο μη αραβικό σιιτικό Ιράν (1979). Ας σημειωθεί ότι το Ιράν είναι η μοναδική χώρα στην περιοχή που –κυρίως λόγω ιστορίας– χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό εθνικής συνοχής.

Η δυναμική ρεβάνς της ισλαμικής ταυτότητας είχε ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα και την αναζωπύρωση της αντίθεσης σουνιτών-σιιτών, η οποία, την περίοδο που κυριαρχούσε το κύμα του αραβικού εθνικισμού, είχε επικαλυφθεί και αμβλυνθεί. Αυτό είχε συγκεκριμένες συνέπειες. Ο Σαντάμ Χουσεΐν αναρριχήθηκε στην εξουσία στο –κατά πλειονότητα σιιτικό– Ιράκ όχι με την ιδιότητα του σουνίτη, αλλά ως ανώτατο στέλεχος του κυβερνώντος κοσμικού κόμματος Μπάαθ. Το ίδιο ισχύει και για τον αλαουίτη (συγγενική εκδοχή των σιιτών) πατέρα Άσαντ στην –κατά πλειονότητα (70%) σουνιτική– Συρία.

Το πολιτικό Ισλάμ στο προσκήνιο

Όταν, όμως, το κύμα του αραβικού εθνικισμού υποχώρησε, επανήλθαν σε πρώτο πλάνο οι παραδοσιακές ταυτότητες. Όταν η εξουσία έπαψε να στηρίζεται σε ενοποιητική ιδεολογική βάση, το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν βρέθηκε να στηρίζεται κοινωνικά στη σουνιτική μειονότητα και στους πραιτοριανούς του. Το ίδιο ίσχυε και για το καθεστώς Άσαντ που υποστηρίχθηκε και από τους χριστιανούς, οι οποίο το ανέχονταν λόγω του κοσμικού χαρακτήρα του. Ένα μεγάλο ποσοστό των αξιωματούχων και του πατρός και του υιού Μπασάρ Αλ Άσαντ προέρχονταν από τη βορειοδυτική Συρία, όπου κατά κανόνα κατοικούν Αλαουίτες, οι οποίοι αναγκάστηκαν να πάρουν τα όπλα κατά του νέου ισλαμικού καθεστώτος.

Στον χώρο των Παλαιστινίων, η κοσμική και αριστερόστροφη ιδεολογία ήταν ενταγμένη στο πλαίσιο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων του Τρίτου Κόσμου. Η αποτυχία της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης να κάμψει την αντίδραση του Ισραήλ και να ιδρύσει παλαιστινιακό κράτος την έθεσε –όπως προανέφερα– σε τροχιά πολιτικής παρακμής. Όπως συνέβη και αλλού στον Αραβικό Κόσμο, το κενό κάλυψε το πολιτικό Ισλάμ. Η Χαμάς είναι ιδεολογικά η παλαιστινιακή εκδοχή των Αδελφών Μουσουλμάνων, αν και το εθνικοαπελευθερωτικό στοιχείο καθόρισε αναπόφευκτα την πολιτική της. Είναι αυτό ακριβώς που την καθιστά διφυή.

Ως εξ αυτού, η Χαμάς δεν απευθύνεται μόνο στους Άραβες, απευθύνεται στους απανταχού μουσουλμάνους, προωθώντας το Παλαιστινιακό όχι ως στενά εθνικοαπελευθερωτικό πρόβλημα, αλλά και εντάσσοντάς το στην παραδοσιακή αντίθεση Δύσης-Ισλάμ με σκοπό να του προσδώσει ευρύτερη ιδεολογική και γεωπολιτική διάσταση. Οι επιδιώξεις της επιτεύχθηκαν μερικώς. Εκτιμάται ότι κύρια επιδίωξη της ήταν να αποτρέψει την συμφωνία εξομάλυνσης μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας (Συμφωνίες του Αβραάμ), που πριν από την επίθεση του Οκτωβρίου ήταν πολύ κοντά στο να υπογραφεί. Όμως, η συμφωνία αυτή δεν έχει φύγει ολοκληρωτικά από το προσκήνιο, όπως έδειξαν οι σχετικές δηλώσεις Τραμπ κατά την περιοδεία του στον Κόλπο.

Πάντως, αν κάτι έχει αλλάξει από την επίθεση του Οκτωβρίου, αυτό είναι η στάση της διεθνούς κοινότητας. Το αρχικό ισχυρότατο κύμα συμπάθειας και αλληλεγγύης στο Ισραήλ, που είχε προκαλέσει η αιματηρή επίθεση της Χαμάς, έχει πλέον μεταστραφεί. Κι αυτό επειδή στη ζυγαριά από τη μία υπάρχουν οι 1300-1400 αθώοι Ισραηλινοί κι από την άλλη εκατονταπλάσιοι νεκροί αθώοι Παλαιστίνιοι, ακόμα κι αν αφαιρέσουμε από τη ζυγαριά το απίστευτο δράμα των δύο εκατομμυρίων που Παλαιστινίων που είναι ακόμα ζωντανοί, χωρίς τα απολύτως στοιχειώδη για να επιβιώσουν.

Στη Γάζα συντελείται μία επιχείρηση εθνοκάθαρσης από το Ισραήλ. Ο Νετανιάχου το δηλώνει πλέον δημοσίως. Το δίλημμα που το Ισραήλ θέτει με τις πράξεις του στους Παλαιστινίους είναι: ή θα φύγετε οριστικά ή θα πεθάνετε. από τους μαζικούς βομβαρδισμούς, από την πείνα και τις αρρώστιες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και ο Τραμπ πήρε μία κάποια απόσταση από το Νετανιάχου. Ο Τραμπ θέλει να κάνει τη Γάζα “Ριβιέρα”, αλλά και με Παλαιστίνιους, ενώ ο Νετανιάχου χωρίς!

Πλέον, η κυβέρνηση Νετανιάχου και οι ακραίοι εθνικιστές της κυβέρνησής του θεωρούν ότι η Χαμάς είναι ο ιδανικός εχθρός, όχι απλώς για να αποτραπεί η δημιουργία παλαιστινιακού κράτους, αλλά και για να επιλυθεί το Παλαιστινιακό μέσω εθνοκάθαρσης, με τον μαζικό εξοβελισμό Παλαιστινίων από τις πατρογονικές τους εστίες. Την ίδια στιγμή, μία σειρά χωρών, μεταξύ των οποίων η Γαλλία, εμφανίζονται διατεθειμένες να αναγνωρίσουν Παλαιστινιακό Κράτος, ως μία μορφή πίεσης στο Ισραήλ. Το που θα οδηγήσει τελικά αυτός ο πόλεμος, θα το δούμε το επόμενο διάστημα…