Πετρέλαιο και γεωπολιτική – Όλοι εναντίον όλων

Το πετρέλαιο εξακολουθεί και είναι το αίμα της οικονομίας. Δίχως ενέργεια δεν μπορεί να υπάρχει ούτε ο υπολογιστής που γράφω αυτό το άρθρο, ούτε τα smart phones, ούτε φάρμακα, ούτε το φαγητό που τρώμε κάθε μέρα. Το κάρβουνο δεν θα μπορούσε να αναπληρώσει τις λειτουργίες που επιτρέπει η υγρή μορφή ενέργειας του πετρελαίου.

Ως εκ τούτου το ποιος παράγει πετρέλαιο και φυσικό αέριο και το πόσο πουλιέται ο μαύρος χρυσός είναι καθοριστικής σημασίας για τα γεωστρατηγικά παιγνίδια, ή τα καίρια συμφέροντα πολλών μεγάλων και μικρών χωρών. Ας μην ξεχνάμε πως η επίθεση της Ιαπωνίας στις ΗΠΑ το 1941 έγινε διότι οι ΗΠΑ απαγόρευσαν τις εξαγωγές πετρελαίου στην Ιαπωνία, ως κυρώσεις για την κατάληψη κινεζικών εδαφών. Ο πόλεμος του Γιομ-Κιπούρ έφερε την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1974.

Είναι γνωστή η συμφωνία Σαούντ και ΗΠΑ για τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής. Είναι λιγότερο γνωστό το δόγμα Κάρτερ του 1980, το οποίο επισήμως κηρύσσει τα πετρέλαια του Κόλπου ως ζωτικό συμφέρον των ΗΠΑ και επιτρέπει τη χρήση βίας για την υπεράσπιση των στενών του Ορμούζ. Το δόγμα Κάρτερ είναι αυτό που επιτρέπει έως σήμερα την αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Αραβική Χερσόνησο και στον Περσικό Κόλπο. Η Σαουδική Αραβία, η Ρωσία και η ίδια η Αμερική αποτελούν τις μεγαλύτερες πετρελαιοπαραγωγικές χώρες του κόσμου.

Η Σαουδική Αραβία μπορεί να παράγει στο μέγιστο, 13 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως, η Ρωσία έως έντεκα και οι ΗΠΑ έχουν φτάσει τα 13, αλλά με την προσθήκη του πετρελαίου από σχιστόλιθο. Αυτό το τελευταίο είδος πετρελαίου είναι μια τεχνολογική ανακάλυψη, η οποία όμως παράγει ακριβό πετρέλαιο, με κόστος 50 περίπου δολαρίων ανά βαρέλι. Η Σαουδική Αραβία έχει κόστος 3-5 δολάρια ανά βαρέλι. Η Ρωσία έχει 180.000 πηγάδια, τα περισσότερα εκ των οποίων παράγουν μόνο 7-10 βαρέλια ημερησίως. Επειδή όμως είναι παλιά, μπορεί να υπολογίζει στο χαμηλό κόστος εξόρυξης.

Η Σαουδική Αραβία χρειάζεται 80 δολάρια ανά βαρέλι για να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό της λόγω των επιδομάτων προς τους Σαουδάραβες πολίτες και αυτός ο τομέας παράγει το 50% του ΑΕΠ της. Για τις ΗΠΑ ο πετρελαϊκός τομέας είναι ένα μικρό μέρος του ΑΕΠ, αλλά το σχιστολιθικό ορυκτό χρειάζεται μεγάλα κεφάλαια, τα οποία διαθέτουν το χρηματιστήριο ως επενδυτική ευκαιρία και οι τράπεζες ως δανεισμό. Μια κατάρρευση της τιμής θα επιφέρει μεγάλες ζημιές στις τράπεζες και στους επενδυτές.

Πετρέλαιο, οικονομικό και γεωστρατηγικό όπλο

Για πολλές δεκαετίες η Σαουδική Αραβία ήταν η χώρα εκκρεμές όσον αφορά την τιμή του μαύρου χρυσού. Αν η ζήτηση ανέβαζε υπερβολικά τις τιμές, έκανε αύξηση της παραγωγής. Αντίθετα αν οι τιμές έπεφταν, μείωνε την παραγωγή. Με αυτό τον τρόπο επέτρεπε τις τιμές να μην αποκλίνουν από έναν αποδεκτό από την αγορά μέσο όρο. Έτσι φτάνουμε στην παρούσα συγκυρία.

Μια συγκυρία η οποία ανατρέπει την μέχρι τούδε παγιωμένη κατάσταση και βάζει την αγορά πετρελαίου σε νέες βάσεις. Τα αποτελέσματα όμως αυτής της αναδιάρθρωσης της παγκόσμιας αγοράς ενέργειας, δεν είναι μόνον οικονομικά, αλλά και γεωστρατηγικά. Ας μην ξεχνάμε πως η τιμή του πετρελαίου χρησιμοποιήθηκε για πολιτικούς λόγους το 1973 και το 1978.

Οι οικονομικές επιπτώσεις του είχαν προξενήσει την πτώση του Σάχη, τη βαθιά ύφεση στη δυτική οικονομία και ως ντόμινο, το Δεκέμβριο του 1979, την εισβολή της ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν. Η πτώση της τιμής του πετρελαίου στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ήταν μία από τις αιτίες της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε και τις μικρές πετρελαιοπαραγωγικές χώρες Νιγηρία, Ιράν, Ισημερινός, Βενεζουέλα, Νότιο Σουδάν, Βραζιλία, Καναδάς, πολλές από τις οποίες ζουν αποκλειστικά από το πετρέλαιο.

Η Βραζιλία και ο Καναδάς θα πληγούν ιδιαίτερα διότι διαθέτουν ακριβό πετρέλαιο, η πρώτη σε εξόρυξη από μεγάλα θαλάσσια βάθη και η δεύτερη από πετρέλαια από αμμώδη εδάφη, σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Η κατάρρευση της τιμής του θα φέρει σε πολλές μικρές χώρες φτώχεια και πιθανότατα κοινωνικές αναταραχές, αλλαγές ηγεσιών και τοπικούς πολέμους. Η ήδη ταραγμένη περιοχή της κεντρικής Αφρικής μπορεί να βρεθεί στη δίνη γεωστρατηγικών ανακατατάξεων, με επιπτώσεις στους σχεδιασμούς Κίνας, ΗΠΑ, και Ευρώπης.

Ρωσία εναντίον ΗΠΑ

Η άρνηση της Ρωσίας στις αρχές Μαρτίου να αποδεχθεί τη μείωση της παραγωγής, λέγεται ότι πυροδότησε την αντίδραση της Σαουδικής Αραβίας που απάντησε αυξάνοντας απεριόριστα την παραγωγή της και συντελώντας στην κατάρρευση των τιμών. Οι επίσημες σαουδαραβικές αναλύσεις αυτό λένε τουλάχιστον. Η πραγματική κατάσταση όμως είναι πολύ πιο πολύπλοκη. Για τη Ρωσία η μείωση της παραγωγής είναι τεχνικά δύσκολη. Άλλωστε οι κυρώσεις των ΗΠΑ κατά της Ρωσίας στρέφονται κυρίως στον ενεργειακό κλάδο, τον αγωγό NorthStream2.

Μετά την αρχική πτώση των τιμών και τον κίνδυνο μιας καθίζησης του ενεργειακού κλάδου των ΗΠΑ, ο Τραμπ μίλησε με τον πρίγκιπα Σαλμάν και τον Πούτιν και τους πίεσε, ή τους έπεισε, να γίνει μια συμφωνία μείωσης της παραγωγής για να αποκατασταθεί η ηρεμία στις αγορές. Οι αναλυτές όμως χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα. Οι μεν, όσοι θεωρούν τη Ρωσία ως δεδομένο εχθρό των ΗΠΑ λένε πως θριάμβευσε ο Πούτιν και πως ταπεινώθηκε η Αμερική. Οι δε λένε ακριβώς το αντίθετο.

Το ποιος από τους δύο ηγέτες θριάμβευσε ή ταπεινώθηκε είναι σημαντικό για την αντίληψη που αναπτύσσεται για το ποιος έχει το πάνω χέρι στη διεθνή σκηνή, δηλαδή ποιος υπερισχύει στο γεωπολιτικό παιγνίδι. Θεωρώ πως αν ο Πούτιν πείστηκε να αλλάξει τακτική στο πρόβλημα της τιμής του πετρελαίου χωρίς ανταλλάγματα, ο χαμένος είναι αυτός. Το να δέχεσαι να σώσεις την αμερικανική βιομηχανία πετρελαίου, γιατί περί αυτού πρόκειται, δίχως ανταλλάγματα είναι μια υποχώρηση που προφανώς έχει πολλές αιτίες.

Κερδισμένοι και χαμένοι

Αν όμως ο Ρώσος Πρόεδρος έκανε μια κίνηση καλής θέλησης γνωρίζοντας πως η κίνηση είναι κενή περιεχομένου και δεν πρόκειται να αποδώσει τα αναμενόμενα για τους Αμερικανούς, τότε αυτός είναι ο νικητής. Σε κάθε περίπτωση η Ρωσία θεωρεί πως με 20 δολάρια το βαρέλι, μπορεί να αντέξει για αρκετά χρόνια. Δεν μπορούν όμως να αντέξουν οι ολιγάρχες του πετρελαίου και κυρίως δεν μπορούν να αντέξουν στην αντεπίθεση του Ριάντ, η οποία στοχεύει στο να κερδίσει μερίδια στην αγορά πετρελαίου. Για παράδειγμα, για πρώτη φορά η Πολωνία αγόρασε 500,000 τόνους από τη Σαουδική Αραβία, αντί από τη Ρωσία.

Η Ρωσία πάντως ως στόχο είχε το πετρέλαιο σχιστόλιθου των ΗΠΑ και αυτός ήταν ο
λόγος που επέμενε να μην μειώσει την παραγωγή. Για τη Ρωσία, η οποία διαθέτει δίκτυα
αγωγών διανομής στην Ασία και στην Ευρώπη, η θέση της γεωστρατηγικά δεν επηρεάζεται, εκτός αν αποδειχθεί πως είναι ένας δευτερεύων παίκτης στην αγορά. Σε αυτήν την περίπτωση θα έχει υποστεί μείωση της προβολής της ισχύος της και κυρίως θα επηρεαστούν και οι σχέσεις της με τους Σαουδάραβες, με τους οποίους είχε αναπτύξει καλούς δεσμούς τελευταία.

Οι ΗΠΑ μετατρέπονται σε έναν αδύναμο κρίκο της πετρελαϊκής αλυσίδας λόγω του
ακριβού πετρελαίου σχιστόλιθου, το οποίο ήδη έχει μειώσει την παραγωγή του λόγω
της χαμηλής τιμής του αργού γενικώς. Γίνεται εμφανής η αδυναμία των ΗΠΑ να
παραμείνουν στην ηγεσία της παραγωγής και της διαμόρφωσης της τιμής του αργού. Αυτό γεωπολιτικά αποτελεί μια ήττα που δεν ανέμεναν. Η Ρωσία παραμένει στο παιγνίδι, αλλά προφανώς πιο αδύναμη από πριν.