Ποια είναι η κατάσταση σήμερα στη Λιβύη – Η Τουρκία, η Ρωσία και η Ελλάδα

Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά τις θανατηφόρες συγκρούσεις στην Τρίπολη (12 Μαΐου) η κυβέρνηση της δυτικής Λιβύης υπό τον Ντμπέιμπα (η οποία αναγνωρίζεται από τον ΟΗΕ) ανέλαβε τον έλεγχο μία μέρα μετά, μόνο έπειτα από την δολοφονία του Αμπντελγκάνι αλ-Κικλί (γνωστού ως Γκενίβα) ηγέτη μιας ισχυρής πολιτοφυλακής. Αυτή πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια σύσκεψης των ενόπολων στη βάση της 444ης Ταξιαρχίας, μιας έτερης πολιτοφυλακής, πιστής στον πρωθυπουργό Ντμπέιμπα. Μετά την δολοφονία, σφοδρές μάχες ξέσπασαν σε όλη την πρωτεύουσα, με αντίπαλες ένοπλες παρατάξεις να συγκρούονται επί ώρες.

Σύμφωνα με τον αναλυτή Jalel Harchaoui ο αλ-Κικλί ήταν «ένας εκ των πιο επιτυχημένων παραστρατιωτικών ηγετών στην Τρίπολη», και μπορούσε να κάνει «ότι ήθελε» τον Ντμπέιμπα. «Ο Γκενίβα ήταν de facto “βασιλιάς” της Τρίπολης», δημοσίευσε το Reuters. «Οι μπράβοι του έλεγχαν την υπηρεσία Εσωτερικής Ασφάλειας… μεταφορές μετρητών από την κεντρική τράπεζα… πολυάριθμες δημόσιες εταιρείες και υπουργεία».

Την επομένη, ανακοινώθηκε ότι μία στρατιωτική επιχείρηση αποσόβησε τις συγκρούσεις των παραστρατιωτικών, μία κίνηση-επίδειξη ισχύος από τον Ντμπέιμπα. Την ίδια στιγμή, ανακαλύφθηκαν δεκάδες πτώματα σε επίσημα και ανεπίσημα λιβυκά κέντρα κράτησης, επιβεβαιώνοντας προ-υπάρχουσες ανησυχίες του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα για βασανιστήρια και εκτελέσεις.

Στα σημεία που ανακαλύφθηκαν τα πτώματα ασκούσε τον έλεγχο η πολιτοφυλακή SSA του Γκενίβα, καθώς είχε αναλάβει μέρος της κυβερνητικής ασφάλειας στην Τρίπολη. Η Αποστολή Υποστήριξης του ΟΗΕ στη Λιβύη χαρακτηρίζει αυτούς τους χώρους ως τόπους βασανιστηρίων και εκτελέσεων.

Ομαδικοί τάφοι 

Μετά τον θάνατο του Γκενίβα και τις συγκρούσεις που ακολούθησαν, ξεκίνησαν διαμαρτυρίες για τον τερματισμό της βίας στην Τρίπολη, όπου πολλοί πολίτες σκοτώθηκαν και κρατικές υποδομές υπέστησαν ζημιές. 10 απανθρακωμένα πτώματα ανακαλύφθηκαν στα κεντρικά γραφεία του SSΑ! 67 ακόμη πτώματα ανακαλύφθηκαν στα νοσοκομεία Αμπού Σαλίμ και Αλ Χάντρα, όλα σε ψυγεία και σε κατάσταση αποσύνθεσης.

Το Γραφείο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δήλωσε ότι ανακαλύφθηκε και ένας ομαδικός τάφος στον Ζωολογικό Κήπο της Τρίπολης, τον οποίο ελέγχει η πολιτοφυλακή SSA. Ο ΟΗΕ εξέφρασε την ανησυχία του και για την καταστολή των διαμαρτυριών στην Τρίπολη, στα τέλη Μαΐου, επιβεβαιώνοντας ότι εικόνες και βίντεο με τα πτώματα κυκλοφορούν στα social media.

Αυτοί δεν ήταν οι πρώτοι ομαδικοί τάφοι που ανακαλύφθηκαν στη Λιβύη. Τον Φεβρουάριο, ανακαλύφθηκαν δύο ομαδικοί τάφοι στην Τζαχάρα και την Αλ-Κούφρα με 10 και 93 σορούς αντίστοιχα, στην πλειονότητα τους μετανάστες. Ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (IOM) κατέγραψε πάνω από 1.000 θανάτους και εξαφανίσεις μεταναστών στη Λιβύη, μόνο το 2024. Αναρωτιέται κανείς ποιους σκοτώνουν και ποιους αφήνουν να έρθουν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα – και γιατί…

Η κυβέρνηση της Τρίπολης ανακοίνωσε τη δημιουργία δύο επιτροπών για τη διερεύνηση παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν από τις κρατικές δυνάμεις ασφαλείας και τις φιλοκυβερνητικές πολιτοφυλακές, τόσο σε σχέση με τους ομαδικούς τάφους που βρέθηκαν, όσο και τους διαδηλωτές που έχασαν την ζωή τους από πυρά. Στην πραγματικότητα, ελάχιστα έχουν γίνει για τον έλεγχο των πολυάριθμών-υβριδικών ενόπλων ομάδων, παρά τις προσδοκίες ότι αυτές θα άφηναν στην άκρη τις αντιπαραθέσεις τους, έπειτα από της πολύνεκρη καταστροφή που είχε προκαλέσει ο τυφώνας Daniel.

Παρόλο που σε γενικές γραμμές ισχύει η κατάπαυση του πυρός μεταξύ Τρίπολης και Βεγγάζης (Οκτώβριος του 2020), ορισμένοι όροι της δεν έχουν εκπληρωθεί, ειδικά η αποχώρηση των ξένων δυνάμεων και των μισθοφόρων. Το modus vivendi Ρωσίας-Τουρκίας που φαίνεται να έχει βρεθεί στην Λιβύη, αποτρέπει την επιστροφή στην εμφύλια σύρραξη, χωρίς να λείπουν οι σποραδικές συγκρούσεις των κάθε λογής παραστρατιωτικών.

Οι Χαφτάρ και η Ανατολική Λιβύη

Στο έτερο στρατόπεδο της Ανατολικής Λιβύης, όλοι αναρωτιούνται για το μέλλον των Λιβυκών Αραβικών Ενόπλων Δυνάμεων (LAAF) ή Λιβυκού Εθνικού Στρατού. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα συνονθύλευμα πολιτοφυλακών, ο ιδρυτής-ηγέτης των οποίων, ο ογδοντάχρονος στρατηγός Χαλίφα Χαφτάρ, οδεύει προς την έξοδο.

Οι γιοι του Χαφτάρ πιάνουν θέση για να τον διαδεχθούν, ενώ ο πατέρας τους συνεχίζει να έχει επαφές με μία σειρά ξένων πολιτικών, στρατιωτικών, αλλά και αξιωματούχων μυστικών υπηρεσιών. Όσον αφορά τη διαδοχή, κοινή παραδοχή είναι ότι ο στρατιωτικός διάδοχος του Χαφτάρ, Σαντάμ – ο οποίος πρόσφατα προήχθη στον βαθμό του υποστρατήγου μαζί με τον αδελφό του Χαλέντ – θα αναλάβει τον έλεγχο των LAAF.

Σύμφωνα με Έκθεση της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ, που κάλυπτε την περίοδο από τον Απρίλιο του 2022 έως τον Ιούλιο του 2023, «ο αποτελεσματικός έλεγχος που ασκούν οι Χαφτάρ, ιδίως ο νεότερος γιος του, ο [σ.σ. τότε] ταξίαρχος Σαντάμ, σε βασικές μονάδες της LAAF, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και πολιτικά όργανα, έφτασε σε πρωτοφανή επίπεδα… Η οικογένεια Χαφτάρ ανέλαβε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνικής και οικονομικής ζωής στην Ανατολική Λιβύη». Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι ο Σαντάμ εμπλέκεται ολοένα και περισσότερο σε διακίνηση λαθρομεταναστών.

Αν και δεν αποκλείεται η αποχώρηση του πατέρα Χαφτάρ να προκαλέσει ορισμένες αναταραχές στην Ανατολική Λιβύη, το πιο πιθανό είναι η παράδοση της σκυτάλης να αποδειχτεί σχετικά ομαλή. Οι Χαφτάρ είναι αποτελεσματικοί στην καταστολή, ακόμη και έναντι εσωτερικών διαφωνούντων, όπως συνέβη με τον Μαχντί Αλ-Μπαργκάθι, έναν πρώην ανώτερο αξιωματικό των LAAF, ο οποίος διετέλεσε υπουργός Άμυνας στην αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Τρίπολης, την περίοδο 2016-2018, παρά τις αντιρρήσεις του Χαφτάρ.

Μετά από απουσία ετών, ο Μπαργκάθι επέστρεψε στην Βεγγάζη τον Οκτώβριο του 2023 και, σύμφωνα με την αποστολή του ΟΗΕ, αγνοείται μαζί με πολλούς άλλους μαχητές, αφού συνελήφθη από την Ταξιαρχία Tariq Bin Zayid που ελέγχεται από τον Σαντάμ Χαφτάρ. Υπάρχει επίσης ο παράγοντας Αίγυπτος που έχει κάθε συμφέρον να διασφαλίσει τον έλεγχο των δυνάμεων των LAAF στην ανατολική Λιβύη, χωρίς να έχει πραγματική διάθεση να πιέσει τους Χαφτάρ.

Παραστρατιωτικές ομάδες στη δυτική Λιβύη

Στον αντίποδα, στη δυτική Λιβύη το μωσαϊκό των παραστρατιωτικών ομάδων παραμένει ιδιαίτερα κατακερματισμένο. Στην Τρίπολη, κυριαρχούν τρεις κύριες ομάδες: Η Μηχανή Αποτροπής για την Καταπολέμηση του Οργανωμένου Εγκλήματος και της Τρομοκρατίας (DACOT, γνωστή και ως Ειδική Δύναμη Αποτροπής ή Rada), η προαναφερόμενη Αρχή Υποστήριξης Σταθερότητας (SSA) και η 444η Ταξιαρχία. Περίπου 55 άνθρωποι σκοτώθηκαν και σχεδόν 150 τραυματίστηκαν σε συγκρούσεις μεταξύ της DACOT και της 444ης Ταξιαρχίας τον Αύγουστο του 2023, μετά την κράτηση του ισχυρού διοικητή της 444ης Ταξιαρχίας, Μαχμούντ Χάμζα, από την DACOT.

Η σύγκρουση διευθετήθηκε: Ο Χάμζα αφέθηκε ελεύθερος και οι παραστρατιωτικοί συνέχισαν τις συνηθισμένες δραστηριότητές τους, την λεηλασία σε ό,τι έχει απομείνει από τους θεσμούς της χώρας. Μάλιστα, μέσω προεδρικών διαταγμάτων, έχουν αποκτήσει αστυνομικές εξουσίες, τις οποίες χρησιμοποιούν συστηματικά για να φυλακίζουν συμπατριώτες τους. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι ομάδες λαμβάνουν μισθούς από το “κράτος”, ενώ παράλληλα βγάζουν κέρδη μέσω μιας σειράς παράνομων δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της διακίνησης μεταναστών.

Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η καταστολή των ελευθεριών από όλες τις ένοπλες ομάδες. Σε Έκθεση της, η Αποστολή του ΟΗΕ για τη Λιβύη εξέφραζε την ανησυχία της για «την ταχεία-βαθιά και συνεχή απορρόφηση ένοπλων ομάδων και της ηγεσίας τους σε δομές και θεσμούς που συνδέονται με το κράτος και την εξάπλωση της σαλαφιστικής ιδεολογίας… Άτομα δε κρατούνταν για κριτική προς το κράτος και για την έκφραση διαφορετικών πολιτικών-θρησκευτικών και κοινωνικών απόψεων… Αυτή η οπισθοδρόμηση παραπέμπει στις ημέρες του Μουαμάρ Καντάφι, όταν το καθεστώς ασκούσε σχεδόν πλήρη έλεγχο στον πληθυσμό.

Η Τουρκία

Όπως προαναφέραμε, η εύθραυστη εκεχειρία έχει διατηρηθεί και μέσω των συνεννοήσεων που επιτεύχθηκαν μεταξύ Ρωσίας-Τουρκίας, οι οποίες στα μέσα του 2020 πέτυχαν ένα modus vivendi που επέτρεψε στα στρατεύματα της LAAF να αποσυρθούν στο κέντρο της χώρας και στους μισθοφόρους της Wagner να αποχωρήσουν αβλαβείς από περιοχές στη δυτική Λιβύη που είχαν καταλάβει για να υποστηρίξουν την επίθεση του Χαφτάρ.

Σε αντάλλαγμα για τη διατήρηση της εκεχειρίας, οι δύο χώρες διατηρούν προνομιακή πρόσβαση στις λιβυκές βάσεις και οι επίσημες δυνάμεις τους (συγκεκριμένα της Τουρκίας) και οι μισθοφόροι τους, παραμένουν στην χώρα. Από την έναρξη της πολιορκίας της Τρίπολης, οι Τούρκοι έχουν υπογράψει με την διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση, μια σειρά στρατιωτικών και ναυτικών συμφωνιών, πέραν του τουρκολιβυκού μνημονίου.

Το τουρκικό κοινοβούλιο ενέκρινε στα τέλη του 2023 μνημόνιο συνεργασίας, που θα παρατείνει την τουρκική παρουσία στη δυτική Λιβύη, μέχρι το 2026. Κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, ο Τούρκος Υπουργός Εθνικής Άμυνας, Γιασάρ Γκιουλέρ, είχε δηλώσει ότι η Άγκυρα είχε εκπαιδεύσει 15.000 Λίβυους στρατιωτικούς από το 2020. Οι Τούρκοι έχουν συνδεθεί στενότερα με την 444η Ταξιαρχία, την πολιτοφυλακή της Τρίπολης που εμπλέκεται στις βίαιες του περασμένου καλοκαιριού στην πρωτεύουσα. Η Άγκυρα διατηρεί επίσης μόνιμη παρουσία στη δυτική Λιβύη στην αεροπορική βάση αλ-Ουατίγια κοντά στο Ζιντάν και στη ναυτική βάση στη Μισράτα, κάτι που πρέπει να θορυβεί την Ελλάδα.

Η ρωσική παρουσία

Από την πλευρά τους, οι Ρώσοι έχουν εντείνει τη συνεργασία τους με τον Χαφτάρ, έχοντας στείλει τον υφυπουργό Άμυνας Γιουνούς-Μπεκ Γιεβκούροφ στην ανατολική Λιβύη, αρκετές φορές από τον Αύγουστο του 2023. Κατά τη διάρκεια επίσκεψης του στη Μόσχα, τον Σεπτέμβριο του 2023, ο Χαφτάρ έγινε δεκτός με τιμές αρχηγού κράτους και συναντήθηκε με τον Πούτιν.

Όμως, πέρα από εικασίες, λίγα είναι γνωστά για τους στόχους της Ρωσίας. Μετά τον θάνατο του ηγέτη της Wagner, Γιεβγκένι Πριγκόζιν, τον Αύγουστο του 2023, οι μισθοφόροι του πέρασαν στον έλεγχο του ρωσικού υπουργείου Άμυνας. Οι πιο εκτεταμένες ρωσικές  φιλοδοξίες περιλαμβάνουν την αναζήτηση επίσημων ρυθμίσεων για βάσεις στα ανατολικά λιμάνια του Τομπρούκ ή του Ρας Λανούφ. Τέτοιες συμφωνίες θα επέτρεπαν στη Μόσχα να αυξήσει τη ναυτική της παρουσία στη Μεσόγειο.

Έτσι, εν μέσω της συνεχιζόμενης διαίρεσης της χώρας και των σποραδικών εκρήξεων βίας, έχει επιτευχθεί ένας βαθμός συμβίωσης μεταξύ των δύο μεγάλων εξωτερικών παικτών στην τραγωδία της Λιβύης, Ρωσίας και Τουρκίας. Επομένως, λίγα θα αλλάξουν στο εσωτερικό, ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με τις ένοπλες ομάδες και την συνεχιζόμενη απουσία του κρατικού μονοπωλίου στη χρήση βίας.

Το γεγονός ότι το status quo αφήνει ελεύθερο πεδίο στην κλεπτοκρατική άρχουσα τάξη και τις συνδεδεμένες με αυτήν ένοπλες ομάδες στη θέση τους, δεν αποτελεί καλό οιωνό για το μέλλον της Λιβύης, με δεδομένη την απουσία υπεύθυνων θεσμών και την συρρίκνωση  των ατομικών ελευθεριών.

Όλα τα προαναφερθέντα θα πρέπει να εγείρουν ερωτήματα στην Αθήνα – και ως προς το με ποιους προσπαθεί να συνδιαλλαγεί και ως προς το τι θέλει να πετύχει. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών φαίνεται να έχει “απομονωθεί” από το τι συμβαίνει στην Λιβύη, όπου η κατάσταση θυμίζει Άγρια Δύση. Αυτό που ταιριάζει περισσότερο είναι κάποιο εγχειρίδιο βασισμένο στον “Ηγεμόνα” του Μακιαβέλι και όχι σε κάποιες ρηματικές διακοινώσεις, με “χατζηαβατική” διάθεση και απολογητικό ύφος.