Πολιτικό εργαλείο στα χέρια του Ερντογάν οι Σύριοι πρόσφυγες

Έχουν περάσει δέκα χρόνια από τότε που οι Σύριοι άρχισαν να καταφεύγουν στην Τουρκία και τώρα υπάρχουν 3.650.000 Σύριοι πρόσφυγες εγγεγραμμένοι ως “αλλοδαποί υπό προσωρινή προστασία” στη χώρα. Μπορεί οι συγκρούσεις στο 80-90% της συριακής επικράτειας να έχουν σταματήσει, λόγω της επικράτησης των δυνάμεων του καθεστώτος Άσαντ, αλλά οι πρόσφυγες –για διάφορους λόγους– δεν επιστρέφουν στις εστίες τους.

Οι Σύριοι πρόσφυγες –κατά κανόνα σουνίτες που συμμετείχαν ή υποστήριξαν την εξέγερση κατά τους καθεστώτος– αρχικά έγιναν θερμά δεκτοί από το καθεστώς Ερντογάν. Ωστόσο, με την πάροδο των χρόνων δέχονται επιθέσεις από Τούρκους, υφίστανται περιθωριοποίηση και διακρίσεις. Οι Τούρκοι, εξάλλου, αντιμετωπίζουν παραδοσιακά τους Άραβες σαν κατώτερους.

Σύμφωνα με τη Γενική Διεύθυνση Μετανάστευσης της Τουρκίας, το 44% των 3.650.000 Σύριων προσφύγων με προσωρινό προστατευόμενο καθεστώς είναι παιδιά. Εξ αυτών 100.000 έχουν άδεια νόμιμης διαμονής και 93.000 έχουν λάβει υπηκοότητα. Υπάρχουν επίσης μη εγγεγραμμένοι εκ των οποίων 34.000 συνελήφθησαν το 2018. Οι πραγματικοί αριθμοί είναι προφανώς υψηλότεροι. Μόνο το 2,4% των Σύριων βρίσκονται σε καταυλισμούς.

Οι υπόλοιποι είναι κυρίως στις πόλεις. Πρωτίστως στην Κωνσταντινούπολη (επίσημα 548.000). Μεγάλοι αριθμοί βρίσκονται επίσης σε πόλεις κοντά στη Συρία, στο Gaziantep (443.000), στη Sanliurfa (431.000) και στο Hatay (430.000). Ας σημειωθεί ότι καθεστώς Ερντογάν επιχειρεί να εγκαταστήσει μαζικά Σύριους σουνίτες στις κουρδικές περιοχές της νοτιοανατολικής Τουρκίας, με σκοπό να αλλοιώσει την πληθυσμιακής σύνθεσή τους και έτσι να αποκτήσει ερείσματα απέναντι στο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των Κούρδων.

Πάνω από το 64% των Σύριων ζουν κοντά ή κάτω από το όριο της φτώχειας. Περίπου 1.000.000 εργάζονται άτυπα, με το 20% εξ αυτών να είναι ανήλικοι. Το ένα τρίτο των Τούρκων εργατών εργάζονται επίσης ανεπίσημα, αν και γενικά λαμβάνουν υψηλότερους μισθούς. Σύμφωνα με έρευνα της Τουρκικής Ερυθράς Ημισελήνου και του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος, το 84% των Σύριων έχουν τουλάχιστον ένα άτομο που εργάζεται, αλλά μόνο το 3% είχε άδεια εργασίας.

Συνθήκες εργασίας

Οι άδειες εργασίας προσφέρονται στους πρόσφυγες, αλλά οι εργοδότες πρέπει να υποβάλουν αίτηση για λογαριασμό τους και να πληρώνουν φόρους και κοινωνική ασφάλιση, παρέχοντας τουλάχιστον τον ελάχιστο μισθό με αποτέλεσμα να υπάρχουν μόνο 60.000 άδειες εργασίας το 2019. Ο ελάχιστος μισθός το 2019 ήταν 2.020 τουρκικές λίρες μετά τους φόρους (περίπου 200 ευρώ). Οι Σύριοι με κανονικές θέσεις εργασίας (σύμβαση και κανονικές ώρες), όμως, έπαιρναν κατά μέσο όρο 1.312 λίρες, το 54% του κατώτατου. Οι δε εργαζόμενοι άτυπα έπαιρναν 1.058 λίρες (100 ευρώ).

Περίπου 1.600.000 ευάλωτοι πρόσφυγες υποστηρίζονται από το δίκτυο κοινωνικής ασφάλειας έκτακτης ανάγκης που χρηματοδοτείται από την ΕΕ, το οποίο παρέχει περίπου 12 ευρώ μηνιαίως ανά μέλος της οικογένειας. Οι Σύριοι πρόσφυγες έχουν πρόσβαση σε δωρεάν υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση, αλλά η φτώχεια και η ανάγκη εργασίας σε συνδυασμό με τις γλωσσικές δυσκολίες κρατάει το 40% των παιδιών εκτός σχολείου. Ένα πρόγραμμα ενίσχυσης που υποστηρίζεται από την ΕΕ βοηθάει 460.000 παιδιά πρόσφυγες (περισσότερο τα κορίτσια) ώστε να ενθαρρύνεται η παρακολούθηση μαθημάτων.

Για πολλούς πρόσφυγες, η ζωή δεν είναι εύκολη, αλλά –σύμφωνα με δημοσκοπήσεις– δεν επιθυμούν να επιστρέψουν στη Συρία. Παίζει ρόλο το γεγονός ότι τα τουρκικά ΜΜΕ παρουσιάζουν τη Συρία σαν πλήρως κατεστραμμένη χώρα και τον Άσαντ σαν τέρας, που εκδικείται τους σουνίτες, που εξεγέρθηκαν εναντίον του, σε αντιδιαστολή με τον φιλέσπλαυχο Ερντογάν. Κύριο ρόλο παίζει και η ελπίδα να βρουν τρόπο να εγκατασταθούν στην Ευρώπη.

Θύματα επιθέσεων Σύριοι πρόσφυγες

Αν και αρχικά οι Τούρκοι δήλωναν περήφανοι που φιλοξενούσαν Σύριους, σταδιακά στράφηκαν εναντίον των προσφύγων. Δημοσκόπηση το 2016 έδειξε ότι το 72% δεν είχε πρόβλημα με τους πρόσφυγες. Αυτές τις μέρες σ’ όλο το πολιτικό φάσμα περίπου το 80% επιθυμούν οι Σύριοι να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Η οικονομική κρίση έπαιξε τον ρόλο της. Αυτό είναι κανόνας στις χώρες υποδοχής. Σε πρόσφατο άρθρο η Karen Jacobsen του Fletcher School τονίζει: «Καθώς ο αριθμός των προσφύγων και το χρονικό διάστημα που παραμένουν σε μια χώρα αυξάνεται, οι πολίτες… γίνονται λιγότερο πρόθυμοι να τους προσφέρουν».

Ένα πλήθος επιθέσεων στην Τουρκία κατά Σύριων προσφύγων και εκτοπισμένων τους τελευταίους μήνες έχει δομήσει ένα καθεστώς τρόμου εναντίον των προσφύγων στην “ασφαλή” χώρα. Τον Ιούλιο 2020, ένας Σύριος έφηβος που εργαζόταν ως πωλητής στην Προύσα της βορειοδυτικής Τουρκίας, πέθανε μετά από επίθεση από μια ομάδα ανδρών. Ένας άλλος έφηβος από τη Συρία που εργαζόταν σε ένα φούρνο στη Σαμσούντα σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας επίθεσης σε έναν δρόμο τον Σεπτέμβριο 2020. Ο αδερφός του, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας αναφέρθηκε σε ρατσιστική επίθεση.

Η οικογένεια Χαμάμι αναζήτησε επίσης καταφύγιο στην Τουρκία από τη Συρία. Αφού εγκαταστάθηκαν στη Σαμψούντα, ο νεότερος γιος τους έπεσε θύμα ρατσιστικής επίθεσης. Ο Έιμεν είχε πέσει από ένα μπαλκόνι στο Χαλέπι, αλλά ανέρρωσε. Αργότερα τραυματίστηκε σε βομβιστική επίθεση, αλλά επέζησε και από αυτή. Ο Έιμεν εξαπάτησε τον θάνατο δύο φορές μέχρι που αυτός τον βρήκε πέρυσι στη Σαμψούντα. Ήταν 16 ετών. Αυτές οι επιθέσεις εναντίον Σύριων προσφύγων αποκαλύπτουν πως οι εθνικιστικές πολιτικές του αυταρχικού και επιθετικού καθεστώτος της Τουρκίας επηρεάζουν τις αντιλήψεις και τις στάσεις απέναντι στις μη τουρκικές μειονότητες, με καταστροφικές συνέπειες.

Η “ασφαλής ζώνη”

Η Διεθνής Ομοσπονδία Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου καταγγέλλουν ότι οι συνθήκες για τους Σύριους στην Τουρκία με την πανδημία επιδεινώθηκαν. Έχασαν θέσεις, έστω και “μαύρης εργασίας”, με αποτέλεσμα πολλοί να βρεθούν στον δρόμο και στην απόλυτη ένδεια. Πρόσφατο ρεπορτάζ από το Μπαϊράμι έδειξε ότι στην παραδοσιακή γιορτή για τη φιλευσπλαχνία, ελεημοσύνη δεν χορηγήθηκε από την τουρκική κοινωνία φέτος προς τους Σύριους.

Ο Ερντογάν εισέπραξε και πολιτικό κόστος, καθώς έχασε και τις τρεις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας στις Δημοτικές Εκλογές του 2019. Το πρόβλημα των προσφύγων επηρέασε εμφανώς το κλίμα στην Κωνσταντινούπολη. Μετά τις εκλογές, τον Ιούλιο/ Αύγουστο 2019, εκδίωξαν τους μη εγγεγραμμένους στην Κωνσταντινούπολη Σύριους. Πολλοί απελάθηκαν σε κατεχόμενες από τους τζιχαντιστές και τα τουρκικά στρατεύματα περιοχές στη βόρεια Συρία.

Η τουρκική κυβέρνηση ζητάει να δημιουργηθεί εντός της Συρίας μια ασφαλής ζώνη για τους πρόσφυγες, την οποία βέβαια να διοικεί η ίδια! Η Τουρκία έχει ρίξει πολλές φορές στο τραπέζι την ιδέα και έχει προετοιμάσει το έδαφος. Η επιχείρηση “Ασπίδα του Ευφράτη” το 2016 εκκαθάρισε μια έκταση 100 χλμ στα σύνορα, ενώ εξασφάλισε 2.000 τετραγωνικά χλμ, συμπεριλαμβανομένων πόλεων όπως την Jarablus και το Al Bab. H επιχείρηση “Κλαδί Ελαίας”, τον Ιανουάριο 2018, επικεντρώθηκε στην κουρδική επαρχία Αφρίν για να εκδιώξει το κουρδικό PYD, που ήλεγχε την περιοχή. Αυτό επέκτεινε τον τουρκικό έλεγχο σε 3.500 τετραγωνικά χλμ συριακού εδάφους. Η Τουρκία λέει ότι 329.000 Σύριοι επέστρεψαν στις δύο περιοχές.

Ο Ερντογάν ζήτησε τη σταδιακή επιστροφή ενός εκατομμυρίου προσφύγων. Το σχέδιο θα κοστίσει 27 δισ. δολάρια και περιλαμβάνει την κατασκευή 140 χωριών 5.000 κατοίκων και 10 πόλεων 30.000 κατοίκων. Αυτά θα χρειαστούν σχολεία, νοσοκομεία, κέντρα υγείας, υποδομές, διοικητικές υπηρεσίες, τοπικές δυνάμεις ασφαλείας και εκλεγμένα τοπικά συμβούλια. Στη συνέχεια, οι πρόσφυγες πρέπει να πεισθούν να επιστρέψουν και η διεθνής κοινότητα να βοηθήσει στη χρηματοδότηση.

Οι Σύριοι στην Τουρκία από αυτές τις περιοχές ανέρχονται σε 471.000. Πόσοι θέλουν να επιστρέψουν είναι άγνωστο. Το να πείσουν αυτούς που προέρχονται από αλλού στη Συρία θα είναι πιο δύσκολο. Η Άγκυρα δηλώνει ότι οι επιστροφές θα είναι εθελοντικές. Ωστόσο, οι Σύριοι πρόσφυγες της Τουρκίας αυξάνονται, αφού περίπου 500.000 παιδιά Σύριων έχουν γεννηθεί στην Τουρκία.

Αστάθεια και ριζοσπαστικοποίηση

Η ΕΕ δήλωσε ότι τα κεφάλαιά της για τη Συρία θα περιμένουν μια πολιτική λύση. Άλλες πηγές χρηματοδότησης φαίνονται επίσης αβέβαιες, αλλά η Μέρκελ δήλωσε ότι «η ΕΕ συμφώνησε επίσης για πρόσθετη χρηματοδότηση 3 δισ. ευρώ (για μετανάστες στην Τουρκία)». Στις 7 Ιουλίου, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ανέφερε στο Ευρωκοινοβούλιο ότι η Κομισιόν συμφώνησε να παράσχει πρόσθετους πόρους για τους Σύριους που φιλοξενούνται από την Τουρκία.

Σε απάντηση, το υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας ανακοίνωσε ότι οι σχετικές αποφάσεις της Συνόδου Κορυφής απέχουν πολύ από τα απαραίτητα. «Το προτεινόμενο νέο πακέτο οικονομικής βοήθειας προορίζεται για πρόσφυγες από τη Συρία και όχι για την Τουρκία και είναι ουσιαστικά ένα βήμα που πρέπει να ληφθεί για να διασφαλιστεί η ειρήνη και η ασφάλεια της ΕΕ. Η μείωση της συνεργασίας για τη μετανάστευση σε μια οικονομική διάσταση είναι μεγάλο λάθος».

Σε μελέτη του το αμερικανικό Ίδρυμα Brookings επιβεβαίωσε τα προαναφερθέντα στοιχεία: Ένα εκατομμύριο Σύριοι στην Τουρκία εργάζονται χωρίς άδεια. Περίπου 40% των παιδιών παραμένουν εκτός σχολείου και το 64% των προσφυγικών νοικοκυριών από τη Συρία ζουν κοντά ή κάτω από το όριο της φτώχειας. Η οικονομική κρίση κλιμάκωσε τις πιέσεις εναντίον των Σύριων με αποτέλεσμα μια εκστρατεία παράνομων απελάσεων.

Το σχέδιο της Άγκυρας να εγκαταστήσει πρόσφυγες σε ζώνες που έχει αποσπάσει (κυρίως από τους Κούρδους) δια των όπλων στη βόρεια Συρία θεωρήθηκε απόπειρα δημογραφικής μηχανικής. Η εμφάνιση στις επόμενες γενιές μιας αποξενωμένης πληθυσμιακής ομάδας επιρρεπούς στην εγκληματικότητα και στην ισλαμική ριζοσπαστικοποίηση θα απειλήσει την Τουρκία και αναπόφευκτα θα εξαπλώσει την αστάθεια στην περιοχή.