Πότε, ποιοι και γιατί ονομάστηκαν “Ουκρανοί” και όχι “Ρώσοι”

Στον πυρήνα του ερωτήματος πότε/ποίοι και γιατί ονομάστηκαν Ουκρανοί και όχι Ρώσοι, βρίσκεται: Ο μεσαιωνικός κοινός κόσμος των Ρως, οι διαφοροποιημένες εμπειρίες κυριαρχίας (Πολωνολιθουανική, Αυστροουγγρική, Ρωσική/Σοβιετική) η κεντρική μνήμη των Κοζάκων και οι γλωσσικές/εκπαιδευτικές πολιτικές του 19ου-20ού αιώνα, που άλλοτε κατέπνιγαν και άλλοτε αφύπνιζαν ξεχωριστή ταυτότητα.

Στον Μεσαίωνα, οι Ανατολικοί Σλάβοι του κράτους των Ρως του Κιέβου, δεν αυτο-προσδιορίζονταν ως “Ουκρανοί/Ρώσοι/Λευκορώσοι” αλλά ως “Ρως”. Μετά τη μογγολική κατάκτηση, οι κληρονόμοι τους, πορεύτηκαν διαφορετικά. Μεγάλο μέρος της σημερινής Ουκρανίας εντάχθηκε στον λιθουανικό και κατόπιν πολωνο-λιθουανικό χώρο, ενώ ο  βορειοανατολικός πόλος εξελίχθηκε στο Μεγάλο Δουκάτο της Μόσχας. Η ιδέα ότι από έναν προ-νεωτερικό “κόσμο Ρως” προέκυψαν τρία διαφορετικά νεωτερικά έθνη (ουκρανικό, ρωσικό, λευκορωσικό) είναι κεντρικό επιχείρημα της σύγχρονης ιστοριογραφίας.

Από τον 15ο-17ο αιώνα, ο όρος “Ουκρανία” χρησιμοποιείται αρχικά γεωγραφικά (σύνορο/παραμεθόριος) στις στέπες, όπου αναδύεται ο κόσμος των Κοζάκων. Η Εξέγερση του Μπογκντάν Χμελνίτσκι (1648) και το “Κοζακικό κράτος” συγκροτούν ένα ισχυρό τοπικό με φαντασιακό ελευθερίας/αυτονομίας, “κράτος” ξέχωρο τόσο από το πολωνικό, όσο και από το μοσχοβίτικο πρότυπο. Το 1654, η Συμφωνία/Σύνοδος της Περεγιασλάβας με τον Τσάρο έγινε για προστασία έναντι της Πολωνίας, αλλά είχε μακροπρόθεσμα ως συνέπεια την ενσωμάτωση του “κράτους” αυτού στη ρωσική αυτοκρατορική σφαίρα.

Στη Ρωσική Αυτοκρατορία κυριάρχησε ο όρος “Μικρορώσοι” (Malorossy), ως υποκλάδος ενός ενιαίου “ρωσικού έθνους”. Παράλληλα όμως, ιδιαίτερα στα δυτικά (υπό την Αυστρία/Αυστροουγγαρία), αναπτύχθηκε ο ρομαντικός ουκρανικός εθνικισμός, δηλ. διανόηση, λαογραφία, γλώσσα, ποίηση (κορυφαία μορφή ο Τάρας Σεβτσένκο), ιστοριογραφία (Μιχαΐλο Χρουσέβσκι) και σταδιακή καθιέρωση του εθνωνύμου “Ουκρανοί”. Η διαμόρφωση ξεχωριστής εθνικής αφήγησης από τον Χρουσέβσκι (“Ιστορία της Ουκρανίας-Ρώς”) θεωρείται θεμέλιο της ουκρανικής ιστοριογραφίας.

Η ουκρανική γλώσσα έγινε πεδίο σύγκρουσης. Μάλιστα, δύο εμβληματικές πράξεις λογοκρισίας στη ρωσική αυτοκρατορία ήταν η Εγκύκλιος Βαλούγιεφ (1863): περιορισμός ουκρανόγλωσσων εκδόσεων (ιδίως θρησκευτικών/εκπαιδευτικών) και το Διάταγμα του Έμς (1876): απαγόρευση ουκρανικής γλώσσας στην έντυπη μορφή (με εξαιρέσεις), απαγόρευση εισαγωγής βιβλίων, παραστάσεων κ.λπ. στα ουκρανικά. Η κατασταλτική πολιτική, σε συνδυασμό με την άνθηση ουκρανόγλωσσης λογοτεχνίας και λαϊκής παράδοσης (από τον Kotliarevsky έως τον Σεβτσένκο), ευνόησε την αίσθηση ότι πρόκειται για διακριτή κοινότητα και όχι για υποσύνολο “Ρώσων”.

Ουκρανία και Ρωσία-ΕΣΣΔ

Μετά το 1917, δημιουργήθηκαν βραχύβια ουκρανικά κράτη (Ουκρανική Λαϊκή Δημοκρατία κ.ά.), όπου ο αυτοπροσδιορισμός ως “Ουκρανός” απόκτησε πολιτικό περιεχόμενο σε μαζική κλίμακα. Η ενσωμάτωση στη Σοβιετική Ένωση συνδυάζει περιόδους “ουκρανοποίησης” με βαριές πολιτικές βίας και ρωσοποίησης. Ο Μεγάλος Λιμός (Holodomor, 1932–33), προϊόν πολιτικών του σταλινικού καθεστώτος, κατέστη τραύμα ή/και κλειδί της ουκρανικής μνήμης που ενίσχυσε τον διαχωρισμό από το “ρωσικό” κέντρο. Συνοψίζοντας, το “Ουκρανός” αντί του “Ρώσος”, εδραιώθηκε από:

• Διαφορετικές ιστορικές εμπειρίες κυριαρχίας (Πολωνολιθουανική/Αυστροουγγρική vs Μοσχοβίτικης/Ρωσικής), που γέννησαν άλλους θεσμούς, ελίτ και πολιτική κουλτούρα.
• Κοζάκικη παράδοση ως σύμβολο ελευθερίας/αυτοκυβέρνησης, κληρονομιά ιδιαίτερα της κεντρο-ανατολικής Ουκρανίας.
• Γλωσσική διαφοροποίηση και λογοτεχνία (από τον Eneyida του Kotliarevsky μέχρι τον Σεβτσένκο) που ισχυροποίησαν την ιδέα ότι η ουκρανική είναι πλήρης, υψηλή γλώσσα έθνους.
• Κατασταλτικές πολιτικές 19ου αιώνα (Βαλούγιεφ/Έμς) που, αντί να “αφομοιώσουν”, ενίσχυσαν αμυντικά την ταυτότητα.
• Τραύμα και μνήμη (Holodomor) που κρυστάλλωσαν την αίσθηση ξεχωριστού λαού με δική του ιστορική μοίρα.

Χρονολογική επισκόπηση αυτοπροσδιορισμού (από “Ρώς” σε “Ουκρανοί”)

• 9ος–13ος αι.: κοινός κόσμος των “Ρώς” (χωρίς τα σύγχρονα εθνωνύμια).
• 13ος–15ος αι.: Μετά τους Μογγόλους, οι ουκρανικοί χώροι εντάχθηκαν σε Λιθουανία/Πολωνία – άρχισε να “σπάει” η ενιαία εμπειρία των Ρώς.
• 15ος–17ος αι.: ο όρος “Ουκρανία” ως παραμεθόριος -άνοδος Κοζάκων-εξέγερση Χμελνίτσκι, Περεγιασλάβα (1654)
• 8ος αι. (τέλη): Ενσωμάτωση του “κράτους” τους στη ρωσική αυτοκρατορία, ρωσικός όρος “Μικρορώσοι”.
• 19ος αι.: Ρομαντικός εθνικισμός-ουκρανική αναβίωση – Σεβτσένκο/Χρουσέβσκι -σταδιακή καθιέρωση του εθνωνύμου “Ουκρανοί”. Παράλληλα, λογοκρισία γλώσσας (1863, 1876).
• 1917-1921: Ουκρανικές κρατικές απόπειρες – μαζικός πολιτικός αυτοπροσδιορισμός ως “Ουκρανοί”.
• Μεσοπόλεμος-Σοβιετική περίοδος: Εναλλαγή ουκρανοποίησης/ρωσοποίησης – Holodomor (1932-33) ως θεμελιακή μνήμη.
• 1991-σήμερα: Η ανεξαρτησία από την ΕΣΣΔ παγιώνει το εθνώνυμο “Ουκρανοί” ως πολιτική (civic) και εθνοπολιτισμική ταυτότητα.

“Είμαι Ουκρανός και όχι Ρώσος”

Η επιλογή “είμαι Ουκρανός και όχι Ρώσος” δεν είναι στιγμιαίο γεγονός, είναι προϊόν αιώνων διαφορετικών εμπειριών κυριαρχίας, ισχυρής κοζάκικης μνήμης, γλωσσικής καλλιέργειας και (ιδίως στον 20ό αιώνα) τραυματικών πολιτικών που τόνισαν τη διακριτότητα. Η σύγχρονη ιστοριογραφία (Plokhy, Magocsi, Subtelny, Wilson κ.ά.) συμφωνεί στο βασικό σχήμα, από τον κοινό προνεωτερικό κόσμο των Ρώς, μέσω των ιδιαίτερων ιστορικών διαδρομών, διαμορφώθηκε ένα νεωτερικό ουκρανικό έθνος με δική του ιστορία, γλώσσα και πολιτικό φαντασιακό, όπως θα έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης.

Η συνάντηση Τραμπ-Πούτιν, μπορεί να μην τερμάτισε τον πόλεμο και να επανάφερε στην κεντρική σκηνή το Ρώσο Πρόεδρο, παρά το διεθνές ένταλμα και τις κυρώσεις, εν τούτοις ανέδειξε πάλι τα παραπάνω. Παρότι ο Πούτιν ανέφερε πως τον πονάει ο πόλεμος με το αδελφό έθνος, οι πράξεις δείχνουν άλλο. Αν αφαιρέσουμε τους όντως Ρώσους/ρωσόφωνους της Ανατολικής Ουκρανίας, οι υπόλοιποι Ουκρανοί δεν συμμερίζονται τις δηλώσεις αδελφότητας, έστω και εάν υπάρχουν μικτοί γάμοι και σχέσεις.

Κλείνοντας, καταφανώς οι δύο ηγέτες γεφύρωσαν τις σχέσεις τους και έδειξαν με τροχιοδεικτικά ποιος κάνει κουμάντο στις διεθνείς γεωπολιτικές σχέσεις. Τα είδαν μεν οι Ουκρανοί και οι Ευρωπαίοι, καθώς και τα διεθνή όργανα, τα άκουσαν όμως και Κινέζοι, Ινδοί, καθώς και τρίτες χώρες, εμπόλεμες ή μη, όπως και ο αραβικός κόσμος. Η ιστορία είναι παρούσα και ενεργή.