Τα fake news που εκτόξευσαν Ρώσοι και Ουκρανοί

«Υπάρχουν εικόνες που πραγματικά χθες έσπασαν τις καρδιές μας», λέει Ελληνίδα δημοσιογράφος, χωρίς να υποψιάζεται ότι αναπαράγει fake news. Στο τηλεοπτικό στούντιο το βίντεο μεταδίδει ένα συγκλονιστικό στιγμιότυπο. Ένας πατέρας στην Ουκρανία κλαίει, αποχαιρετώντας την μικρή του κόρη. Εκείνη φοράει ένα ροζ μπουφάν και μπαίνει με τη μητέρα της στο λεωφορείο που θα απομακρύνει τα γυναικόπαιδα από την εμπόλεμη ζώνη.

Το κοριτσάκι τού δίνει ένα σημείωμα και εκείνος δεν μπορεί να συγκρατήσει πλέον τους λυγμούς του. Στον οικογενειακό εναγκαλισμό συμμετέχει και η μητέρα. Και οι τρεις κλαίνε, δίχως να μπορεί ο ένας να εγκαταλείψει τον άλλον, καθώς δεν γνωρίζουν αν και υπό ποιες συνθήκες θα ξαναβρεθούν. Το στιγμιότυπο αυτό έγινε viral λίγο μετά την ρωσική εισβολή και σηματοδότησε την έναρξη του τραγικού πολέμου.

Έπαιξε στα περισσότερα δυτικά κανάλια, δημοσιεύθηκε στο Διαδίκτυο και διαχύθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με εκατομμύρια αναπαραγωγές. Στην πραγματικότητα, το συγκεκριμένο βίντεο είναι προϊόν μοντάζ. Έχει κοπεί. Το αυθεντικό είχε ληφθεί πολύ πριν τον πόλεμο, από έναν ντόπιο κάτοικο της πόλης Γκορλόβκα, στην ανατολική Ουκρανία, στην ελεγχόμενη από ρωσόφωνους αυτονομιστές περιφέρεια του Ντονέτσκ.

Αν και αξιοποιήθηκε από τα διεθνή δίκτυα για να προκαλέσει συναισθηματική φόρτιση, δεν αφορά στη συγκεκριμένη σύρραξη. Κι αυτό, παρ’ ότι είναι σίγουρο ότι υπήρξαν χιλιάδες αντίστοιχα αληθινά οικογενειακά δράματα, με τη διαφορά ότι αυτά δεν αποτυπώθηκαν στην κάμερα. Ο πλανήτης παρακολουθεί μία στρατιωτική εισβολή μεγάλης κλίμακας. Τόσο στον πόλεμο του Ιράκ, όσο και σε αυτόν της Γιουγκοσλαβίας, τα μέσα ενημέρωσης αποτελούσαν τον δίαυλο, μέσω των οποίων πληροφορίες και εικόνες από τις πολεμικές συγκρούσεις έφταναν στην κοινή γνώμη και την επηρέαζαν.

Ο πρώτος “διαδικτυακός πόλεμος”

Αν ο πόλεμος του Κόλπου ήταν ο πρώτος “τηλεοπτικός πόλεμος”, αυτός είναι ο “πρώτος διαδικτυακός”. Σε αντίθεση με το παρελθόν, η ενημέρωση δεν περιορίζεται στο δελτίο ειδήσεων, ούτε καν σε έκτακτο μαραθώνιο τηλεοπτικό πρόγραμμα. Εικόνες “σφυροκοπούν” το κοινό κατά ριπάς όλο το 24ωρο, με τα social media να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μετάδοση πληροφοριών. Έτσι, μαίνεται ένας παράλληλος, επίσης ανελέητος πόλεμος προπαγάνδας, από την πρώτη στιγμή των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία.

Αυτός στοχεύει αποκλειστικά αμάχους, τα εκατομμύρια των ανθρώπων που δεν βρίσκονται στα πεδία των μαχών. Σκοπός είναι να επηρεάσει και αν είναι δυνατόν να κατευθύνει την διεθνή κοινή γνώμη, προς τη μία ή την άλλη πλευρά. Τώρα το αποκαλούμε επικοινωνία, παλαιότερα το αποκαλούσαν σωστότερα προπαγάνδα. Ως τέτοια ορίζονται, μεταξύ άλλων, «ιδέες, γεγονότα ή ισχυρισμοί που εξαπλώνονται σκόπιμα για να βλάψουν έναν αντίθετο στόχο».

Ένα βίντεο που δείχνει ένα στρατιωτικό αεροπλάνο να βομβαρδίζει και να αποφεύγει δεξιοτεχνικά τα αντιαεροπορικά πυρά, προβλήθηκε από τη ρωσική τηλεόραση και γνώρισε τεράστια επιτυχία. Έγινε ανάρπαστο και στο Διαδίκτυο. Αναπτέρωσε το ηθικό, ενώ συγκέντρωσε και σχόλια από κορυφαίους Ρώσους αναλυτές, οι οποίοι –βασιζόμενοι σε αυτό– εξυμνούσαν την στρατιωτική υπεροχή της χώρας τους. Ωστόσο, δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα. Αντιθέτως, ήταν απόσπασμα από το ηλεκτρονικό παιχνίδι στρατιωτικής προσομοίωσης “Arma III”. Πόσοι άραγε από εκείνους που το είδαν ή και το αναπαρήγαγαν, αναζήτησαν την προέλευσή του;

“Ρώσοι αλεξιπτωτιστές” στο Κίεβο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, λοιπόν, ο τρόπος που χρησιμοποιήθηκε και από τις δύο πλευρές οπτικό υλικό. Ενδεικτική η φωτογραφία με τους υποτιθέμενους Ρώσους αλεξιπτωτιστές στον νυχτερινό ουρανό του Κιέβου. Η φωτογραφία έτυχε ευρείας προβολής σε πληθώρα μέσων ενημέρωσης και σε κοινωνικά δίκτυα, τόσο από τους Ουκρανούς, όσο και από τους Ρώσους.

Οι μεν, για να αποδείξουν την εγγύτητα και σφοδρότητα της ρωσικής επίθεσης, ζητώντας έμπρακτη στήριξη από τη Δύση. Οι δε, για να ικανοποιήσουν το ακροατήριό τους για την αποτελεσματικότητα των στρατιωτικών τους δυνάμεων. Στην πραγματικότητα, η εν λόγω φωτογραφία δεν δείχνει την εισβολή Ρώσων αλεξιπτωτιστών στο Κίεβο. Τα φωτεινά σημάδια που φαίνονται στη φωτογραφία, οφείλονται σε αντανάκλαση από πηγές έντονου φωτός, που βρίσκεται στο πεδίο λήψης της φωτογραφίας.

Βιντεοπόλεμος για τα τουρκικά drones

Οι μέθοδοι της προπαγάνδας δεν περιορίζονται στα ψέματα, αλλά και στις μισές αλήθειες. Ο ουκρανικός στρατός πράγματι χτύπησε ρωσικά τανκς και στρατιώτες με τουρκικά drones. Παρόλα αυτά, ένα ιδιαίτερα δημοφιλές βίντεο (με εκατομμύρια προβολές και αναδημοσιεύσεις), που υποτίθεται ότι αποδεικνύει την αποτελεσματικότητα των μη επανδρωμένων αεροσκαφών τουρκικής προέλευση, αποδείχθηκε ότι είχε ληφθεί κατά την διάρκεια τουρκικής πολεμικής επιχείρησης στη Συρία το 2020.

Στο “πειραγμένο” βίντεο τουρκικά Bayraktar TB2 εικονίζονται να καταστρέφουν αυτοκινητοπομπή ρωσικών τεθωρακισμένων στην Ουκρανία. Η Ρωσία απάντησε στο άκαιρο βίντεο με ένα πλαστό. Σε αυτό έχει “καταγράψει” την καταστροφή οπλισμένου τουρκικού drone Bayraktar TB2 των ουκρανικών δυνάμεων.

Συνοδευόταν και με ένα κείμενο, στο οποίο εξηγούσε ότι τα τουρκικά drones καταρρίπτονται το ένα μετά το άλλο στην Ουκρανία, χωρίς καν να προλάβουν να ρίξουν κατά των Ρώσων, ενώ έχουν καταστραφεί και οι βάσεις τους στο έδαφος. Ήταν κατασκευασμένο με στόχο να κάμψει το ηθικό των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων που είχε αναπτερωθεί.

H “εκτέλεση” ναυτών στο Νησί των Φιδιών

Η πιο χαρακτηριστική, όμως, περίπτωση fake news είναι αυτή με την “εκτέλεση” των 13 νεαρών Ουκρανών ναυτών στο Nησί των Φιδιών στη Μαύρη Θάλασσα. Το αμερικανικό CNN μετέδωσε το βίντεο, στο οποίο φαίνονται Ρώσοι να πλησιάζουν και να προειδοποιούν: «Αυτό είναι ένα στρατιωτικό πολεμικό πλοίο. Αυτό είναι ένα ρωσικό πολεμικό πλοίο. Σας προτείνω να αφήσετε τα όπλα σας και να παραδοθείτε για να αποφύγετε αιματοχυσία και αναίτια θύματα. Διαφορετικά, θα βομβαρδιστείτε».

Ένας από τους Ουκρανούς απαντάει: «Ρωσικό πολεμικό πλοίο, άντε γ…σου». Οι δημοσιογράφοι του τηλεοπτικού δικτύου ενημέρωσαν το κοινό ότι «αυτά ήταν τα τελευταία λόγια που ακούστηκαν από το νησί, καθώς και οι 13 Ουκρανοί υπερασπιστές σκοτώθηκαν σε ρωσικό βομβαρδισμό». Η είδηση δεν μπορούσε να διαψευστεί, καθώς προήλθε από το στόμα του ίδιου του προέδρου Ζελένσκι. «Όλοι οι συνοριοφύλακες πέθαναν ηρωικά, αλλά δεν τα παράτησαν. Θα τους απονεμηθεί ο τίτλος του Ήρωα της Ουκρανίας μετά θάνατον», είπε χαρακτηριστικά.

Όπως ήταν φυσικό, η αυτοθυσία δεν θα μπορούσε να μην συγκλονίσει σύσσωμη τη διεθνή κοινή γνώμη. Το βίντεο παίχθηκε από όλα τα δίκτυα, ενώ κατέκλυσε το Διαδίκτυο και τα σόσιαλ μίντια. Τελικά, μετά από πλείστες όσες αναρτήσεις σε εκατοντάδες λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που αμφισβητούσαν το γεγονός, το Πολεμικό Ναυτικό της Ουκρανίας επιβεβαίωσε ότι και οι 13 ναύτες που βρίσκονταν στο Νησί των Φιδιών είναι αιχμάλωτοι των Ρώσων.

Εικονικοί και πραγματικοί φιλοναζί

Από την πλευρά της η Ρωσία καλλιεργεί όσο περισσότερο μπορεί την ταύτιση των Ουκρανών με τις υπαρκτές φιλοναζιστικές ένοπλες ομάδες. Ο ίδιος ο Ρώσος πρόεδρος  τις ανέφερε, όταν ανακοίνωσε ότι ξεκινάει «μεγάλης κλίμακας στρατιωτική επιχείρηση στην Ουκρανία». Όπως είπε με έμφαση, ένας από τους στόχους της επίθεσης είναι να «αποναζιστοποιήσει» τη χώρα. Εκατοντάδες βίντεο κατέκλυσαν τα ρωσικά δίκτυα με τάγματα εφόδου, που επιτίθενται σε μικρά παιδιά, γέροντες και ό,τι άλλο μπορεί να ευαισθητοποιήσει την ρωσική κοινή γνώμη και να την πείσει για την ορθότητας της απόφασης του Πούτιν να επιτεθεί στην Ουκρανία.

Αντιθέτως, τα δυτικά μέσα ενημέρωσης αγνόησαν τα ναζιστικά διακριτικά που πράγματι ξεχώριζαν στις στολές κάποιων Ουκρανών, όταν εκείνοι εκπαίδευαν πολίτες για να υπερασπιστούν την χώρα τους. Συγκεκριμένα, τεράστια απήχηση γνώρισε ένα βίντεο με μία 79χρονη γιαγιά, ονόματι Βαλεντίνα Κονσταντινόφσκα. Παρά το προχωρημένο της ηλικίας της, παρακολουθούσε στρατιωτική εκπαίδευση στη Μαριούπολη.

Το ταξίδι του βίντεο ξεκίνησε από το τηλεοπτικό κανάλι ABC-7 NY της Νέας Υόρκης και δεν άργησε να γίνει viral. Κανείς δεν έδωσε σημασία στο γεγονός ότι οι εκπαιδευτές έφεραν στο αριστερό μανίκι το ναζιστικό σύμβολο της 2ας Μεραρχίας SS Panzer Das Reich! Οι συγκεκριμένοι εκπαιδευτές είναι του τάγματος Αζόφ, επίλεκτης μονάδας της ακροδεξιάς νεοναζιστικής οργάνωσης «Ουκρανική Εθνική Φρουρά».

Η “διαφυγή” του Ζελένσκι

Ο ρωσικός προπαγανδιστικός μηχανισμός αφιέρωσε πολύ χρόνο στην κατασκευή και διασπορά ψευδών ειδήσεων για την υποτιθέμενη διαφυγή του Ζελένσκι. Από την πρώτη στιγμή, διέρρεαν ανυπόστατες πληροφορίες και δημοσιεύονταν άρθρα που ήθελαν τον Ουκρανό πρόεδρο να έχει εγκαταλείψει την χώρα του, με τη βοήθεια των Αμερικανών. Στη συνέχεια, κυκλοφόρησαν μέχρι και βίντεο από κονβόϊ στρατιωτικών φορτηγών, μέσα στα οποία, υποτίθεται, ότι βρισκόταν ο ίδιος και η οικογένειά του. Δεν έλλειψαν και οι χάρτες με τη διαδρομή της “διαφυγής”.

Τα παραδείγματα με προσπάθειες αποπροσανατολισμού της διεθνούς κοινής γνώμης είναι αμέτρητα. Ένα από αυτά είναι ο «Ουκρανός πιλότος-φαινόμενο που μόνος του κατάφερε να καταρρίψει έξι ρωσικά μαχητικά» σύμφωνα με το Nexta και έχει γίνει ο ήρωας των συμπατριωτών του. Διάφορα βίντεο δείχνουν ένα MIG 29 να διασχίζει τον ουρανό πάνω από το βομβαρδισμένο Κίεβο. Οι Ουκρανοί αποθεώνουν τον εκδικητή τους.

Όταν αμφισβητήθηκε η ύπαρξή του, ο πρώην πρόεδρος της Ουκρανίας Ποροσένκο δημοσιοποίησε στον προσωπικό του λογαριασμό στο Twitter την φωτογραφία του πιλότου-εκδικητή. Αποδείχθηκε ότι ήταν ένας πιλότος που είχε υπηρετήσει 2012 και, βέβαια, δεν κατέρριψε μόνος του έξι ρωσικά αεροπλάνα! Από την άλλη, οι Ρώσοι δεν χάνουν την ευκαιρία να αναρτούν βίντεο, φωτογραφίες και άρθρα με υποτιθέμενες ρωσικές σημαίες σε κυβερνητικά κτίρια και σπίτια. Αποδείχθηκε ότι η πλέον χαρακτηριστική που αναδημοσιεύθηκε πέντε εκατομμύρια φορές ήταν από το 2014.

Κατασκευασμένες εικόνες-ψευδείς πληροφορίες

Η λίστα με τα παραδείγματα του παράλληλου αυτού πολέμου παραπληροφόρησης, που διεξάγεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν έχει τελειωμό. Δεν πρόκειται, όμως, για κάτι νέο. Οι παλαιότεροι θυμούνται το ρεπορτάζ του CNN για τον πόλεμο στο Ιράκ, με μία Κουβεϊτιανή νοσοκόμα να ξεσπά σε λυγμούς για την εισβολή των Ιρακινών στρατιωτών στο μαιευτήριο του Κουβέιτ. Η περιγραφή της για νεογέννητα που κείτονταν νεκρά στο πάτωμα, προκάλεσε έκρηξη οργής στην κοινή γνώμη. Πολύ αργότερα αποδείχθηκε ότι η συγκεκριμένη η “νοσοκόμα” δεν ήταν νοσοκόμα, αλλά η κόρη του Κουβεϊτιανού πρέσβη στην Ουάσιγκτον και φοιτήτρια στις ΗΠΑ.

Αν και τα τηλεοπτικά δίκτυα, τότε, όπως και τώρα, συμμετέχουν εκούσια ή ακούσια στην παραπληροφόρηση, το Διαδίκτυο πλέον πήρε τα σκήπτρα. Η δημοφιλής πλατφόρμα TikTok πλημμύρισε από εικόνες τεθωρακισμένων, στρατιωτών, βομβαρδισμών και άλλες πολεμικές αναρτήσεις. Πολλά στιγμιότυπα ανήκαν σε “αυτόπτες μάρτυρες”. Έρευνα της γαλλικής εφημερίδας Le Figaro κατέληξε στο συμπέρασμα ότι σε πολλές περιπτώσεις το περιεχόμενο με την ένδειξη #ukraine είναι κατασκευασμένο από επιτήδειους.

Το ίδιο και ρωσικά προπαγανδιστικά βίντεο περί “γενοκτονίας” στο Λουγκάνσκ και το Ντονέτσκ. Η Google, η Meta, το Twitter, το Telegram και άλλοι κολοσσοί της τεχνολογίας μετατρέπονται σε “εργαλεία” της πολεμικής σύγκρουσης και δηλώνουν αποφασισμένοι να φιλτράρουν το περιεχόμενό τους, σε μία προσπάθεια περιορισμού της διασποράς fake news.

«Μια εικόνα ίσον χίλιες λέξεις», λέει η δημοφιλής ρήση του επικοινωνιολόγου Μάρσαλ Μακ Λούαν. Πράγματι, μια εικόνα μπορεί να απεικονίζει ακριβώς ό,τι θέλουν οι άλλοι να γνωρίζουμε, χωρίς να χρειάζεται να στοιχειοθετήσουν την “είδηση” που μεταδίδουν . Κι αυτό, επειδή οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στις εικόνες άμεσα και συναισθηματικά. Ας βεβαιωθούμε, λοιπόν, ότι η εικόνα που θα αναρτήσουμε και θα προωθήσουμε είναι αληθινή και αποτυπώνει ένα πραγματικό γεγονός σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο.