Τα πολυδιάστατα πλοκάμια της Τουρκίας στην Αφρική

Το 2005 η Τουρκία το κήρυξε “έτος της Αφρικής”, υιοθετώντας μια νέα πολιτική “ανοίγματος προς την Μαύρη Ήπειρο. Την ίδια χρόνια απέκτησε καθεστώς παρατηρητή στην Αφρικανική Ένωση και το 2008 έγινε στρατηγικός εταίρος στην πρώτη σύνοδο κορυφής Τουρκίας-Αφρικής στην Κωνσταντινούπολη. Έκτοτε, ξετυλίγεται το διπλωματικό εγχείρημα της Άγκυρας στην ήπειρο, με το άνοιγμα νέων πρεσβειών. Σήμερα, η Τουρκία διαθέτει 43 ενεργές στην Αφρική, ενώ πριν 20 χρόνια είχε 12 πρεσβείες.

Η Τουρκία είναι η τέταρτη πιο εκπροσωπούμενη χώρα στην Αφρική μετά τις ΗΠΑ, την Κίνα και τη Γαλλία. Σύμφωνα με το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών, «οι σχέσεις με την Αφρική αποτελούν έναν από τους βασικούς στόχους της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας». Η δεύτερη σύνοδος κορυφής Τουρκίας-Αφρικής πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα της Ισημερινής Γουινέας, Μαλάμπο, το 2014.

Τα πλοκάμια της Άγκυρας δεν είναι απλά διπλωματικά. Έχοντας χτίσει μια συμμαχία μεταξύ των “νέων τζακιών”, τα οποία ο ίδιος ανέδειξε, ο Ερντογάν έχει ακολουθήσει κατά πόδας την Κίνα στο χτίσιμο επιχειρηματικών κοινοπραξιών σχεδόν σε όλες τις κυρίως μουσουλμανικές χώρες. Αντίθετα, όμως, με τον “ασιατικό δράκο”, η Τουρκία δεν κατηγορείται για νεο-αποικιοκρατία μέσω δημιουργίας αποικιών χρέους. Ούτε βέβαια έχει τις οικονομικές δυνατότητες που έχει η Κίνα για χρηματοδότηση.

H Τουρκία διοργανώνει περιοδικά οικονομικά-επιχειρηματικά φόρουμ Τουρκίας-Αφρικής για να προωθήσει τις εμπορικές σχέσεις, σε συνεργασία με την Αφρικανική Ένωση προκειμένου να αναπτύξει τις εμπορικές σχέσεις. Το πρώτο φόρουμ –συγκέντρωσε υπουργούς εμπορίου και οικονομίας από 42 αφρικανικές χώρες και περισσότερους από 2000 επιχειρηματίες– πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 2016. Το δεύτερο φόρουμ το 2018 με θέμα, “Επενδύσεις για το βιώσιμο μέλλον μαζί”. Την ίδια χρονιά, και σε πιο περιφερειακό επίπεδο, η Τουρκία ίδρυσε το “Business and Economic Forum Turkey-ECOWAS”. Το τελευταίο φόρουμ πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον Οκτώβριο του 2021.

Εκεί, ο Ερντογάν είπε: «Δυστυχώς, Τουρκία και Αφρική φαίνονταν πολύ μακριά η μία από την άλλη, παρά την κοινή τους ιστορία που μετράει πάνω από χίλια χρόνια. Παλαιότερα υπήρχαν πολλά τεχνητά εμπόδια μεταξύ Τουρκίας και Αφρικής, με τις προκαταλήψεις να επισκιάζουν την αλήθεια. Ξεκινήσαμε καταρρίπτοντας πρώτα αυτές τις προκαταλήψεις. Έχουμε χτίσει γέφυρες από καρδιά σε καρδιά μεταξύ του έθνους μας και των λαών της Αφρικής. Η ουσία των σχέσεων μας με την Αφρική είναι η ειλικρίνεια, η αδελφοσύνη και η αλληλεγγύη».

Εμπόριο όπλα και ενέργεια

Το εμπορικό ισοζύγιο της Τουρκίας με την Αφρική έχει ανέβει από 3 δισ. δολάρια το 2003 σε 26 δισ το 2021. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις της Τουρκίας στην Αφρική πλησιάζουν τα 10 δισ. Δεν είναι κινεζικά μεγέθη, αλλά δείχνουν τάση και κανείς δεν ξέρει πως γίνεται αυτό με την τουρκική λίρα τόσο υποτιμημένη. Δείγμα της σύσφιξης των σχέσεων είναι και το γεγονός ότι οι τουρκικές αερογραμμές πετούν σε 61 διαφορετικούς προορισμούς σε 40 αφρικανικές χώρες. Ορισμένες είναι πάμφθηνες (επιδοτούμενες από την Άγκυρα), ενώ έχει καταργηθεί η βίζα για την είσοδο στην Τουρκία πολιτών από 40 περίπου μουσουλμανικές χώρες.

Αλλά και σε πολιτιστικό επίπεδο η Τουρκία δραστηριοποιείται έντονα στην Αφρική. Η Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού (TIKA) έχει δημιουργήσει 22 τοπικά γραφεία και το Ίδρυμα Maarif λειτουργεί 175 σχολεία σε 26 χώρες. Σε μια προσπάθεια να βελτιώσει περαιτέρω τις σχέσεις με τα αφρικανικά κράτη, η Τουρκία έχτισε τζαμιά και παρείχε υπερπόντια αναπτυξιακή βοήθεια (ODA) και ανθρωπιστική βοήθεια. Εμπορικοί σύμβουλοι έχουν αναπτυχθεί σε όλη την ήπειρο για να διευκολύνουν την είσοδο Τούρκων επιχειρηματιών στις αφρικανικές αγορές.

Η Τουρκία έχει επίσης σφυρηλατήσει στρατιωτικούς δεσμούς στην Αφρική, δημιουργώντας βάσεις στη Σομαλία και τη Λιβύη, εκπαιδεύοντας και εξοπλίζοντας στρατεύματα στο Σαχέλ, συμμετέχοντας σε ειρηνευτικές επιχειρήσεις και πουλώντας όπλα, αν και οι πωλήσεις είναι σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Αντιπροσωπεύουν το 6% των τουρκικών εξαγωγών, παρόλο που η σύρραξη στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ έχει προκαλέσει ενδιαφέρον για τουρκικά drones.

Τα τελευταία χρόνια, κράτη όπως η Κένυα, η Τυνησία, η Ουγκάντα, το Τσαντ και η Σενεγάλη έχουν κάνει μεγάλες παραγγελίες και τουρκικές εταιρείες έχουν εξασφαλίσει θέση στην αφρικανική αγορά. Τουρκικά οπλισμένα drones Bayraktar TB2 έχουν αγοραστεί από Μαρόκο, Σομαλία, Λιβύη και Αιθιοπία, ενώ η Τυνησία έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί τουρκικά drones Anka.

Αυξημένη είναι και η συνεργασία Τουρκίας-Αφρικής στον τομέα της ενέργειας. Η Τουρκία εισάγει πετρέλαιο και LNG. Η Αλγερία έχει γίνει ο τέταρτος μεγαλύτερος εξαγωγέας φυσικού αερίου προς την Τουρκία και το διμερές εμπόριο Νιγηρίας-Τουρκίας έχει διογκωθεί. Το 2017, το πλούσιο σε πετρέλαιο και ορυκτά Τσαντ προσκάλεσε τουρκικές εταιρείες για εξόρυξη. Ομοίως, η Σομαλία κάλεσε την Τουρκία να κάνει έρευνες για πετρέλαιο στις θάλασσές της.

Κατασκευές: η ατμομηχανή της διείσδυσης

Έχει περάσει μισός αιώνας από τότε που Τούρκοι εργολάβοι εισήλθαν στην παγκόσμια αγορά. Το 1972, η Λιβύη έγινε η πρώτη χώρα που χρησιμοποίησε τουρκικές κατασκευαστικές εταιρείες. Έως τον Απρίλιο 2022, αυτές κατασκεύασαν 11.243 έργα σε 131 χώρες συνολικής αξίας έργου 435 δισ. δολάρια. Με 40 εταιρείες μεταξύ των κορυφαίων παγκόσμιων κατασκευαστών, Η Τουρκία – με βάση τα έσοδα από έργα στο εξωτερικό– κατέλαβε την τρίτη θέση μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ στη λίστα Engineering News-Record (ENR) 2022 Top 250 International Contractors.

Σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας στην Τουρκία, οι τουρκικές κατασκευαστικές είδαν την εξωστρέφεια ως λύση. Το μέγεθος του διεθνούς χαρτοφυλακίου έργων της τουρκικής κατασκευαστικής βιομηχανίας συνέχισε να αυξάνεται και το τουρκικό εργατικό δυναμικό που απασχολείται σε έργα στο εξωτερικό έχει αυξηθεί από 35.000 σε 100.000. Η κρατική παρέμβαση στον κατασκευαστικό κλάδο της Τουρκίας προϋπήρξε του Ερντογάν. Αλλά στην εποχή του, το κράτος έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και τη διεθνοποίηση του τουρκικού εργολαβικού τομέα. Την τελευταία εικοσαετία η Τουρκία ανέλαβε σχεδόν το 90% των έργων της στο εξωτερικό. Και η Αφρική αντιπροσωπεύει μεγάλο κομμάτι.

Οι κατασκευαστικές εταιρείες που συνδέονται με το κόμμα του Ερντογάν ήταν οι κύριοι ωφελημένοι, λόγω εύκολης πρόσβασης σε πιστώσεις στη διεθνή αγορά, φορολογικών κινήτρων και απαλλαγών, και χαλαρών πρακτικών δημοσίων συμβάσεων. Ο Ερντογάν επέβλεπε προσωπικά τον κατασκευαστικό τομέα και κατηύθυνε δημόσια κονδύλια. Οι Τούρκοι εργολάβοι είναι αντιπρόσωποι αλλά και δικαιούχοι αυτής της πολύπλευρης δέσμευσης του Ερντογάν προς την Αφρική. Αντιπροσωπεύουν την ισχυρότερη τουρκική επιχειρηματική παρουσία στην Αφρική.

Οι περισσότερες τουρκικές κατασκευαστικές δραστηριότητες πραγματοποιήθηκαν στο Μαγκρέμπ. Τα έργα σε Αλγερία και Λιβύη αποτελούν τα δύο τρίτα όλων των εργασιών  των Τούρκων στην Αφρική. Πλέον, όμως, τουρκικές εταιρείες έχουν γίνει εξαπλωθεί και στην Υποσαχάρια Αφρική. Έχουν αναλάβει έργα σε Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Ισημερινή Γουινέα, Γουινέα Μπισάου, Νίγηρα, Σενεγάλη, Σιέρα Λεόνε, Νότιο Σουδάν, Τανζανία και Τόγκο. Στην κατανομή του όγκου, η Υποσαχάρια Αφρική αντιπροσώπευε το 17% των έργων Τούρκων εργολάβων.

Η κόντρα με την Κίνα

Η Αφρική είναι σκακιέρα που παίζουν όλοι οι μεγάλοι παίκτες, με την Κίνα να κατέχει τα σκήπτρα της οικονομικής διείσδυσης στην Μαύρη Ήπειρο. Αλλά σημαντικό ρόλο παίζουν και οι πρώην αποικιοκράτες (το παρελθόν των οποίων δεν παύουν οι Τούρκοι να τονίζουν), αποκρύπτοντας τον χυδαίο ρόλο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο δουλεμπόριο. Η Τουρκία ολοένα και περισσότερο προβάλει τον εαυτό της σαν “τρίτο δρόμο”, ανάμεσα στη Δύση και σε μια Κίνα, η οποία έχει αμαυρώσει τη φήμη της με τις σχεδόν ληστρικές απαιτήσεις για τα δάνεια που έχει δώσε. Το “η Δύση έχει προκαλέσει δεινά στην Αφρική” έχει γίνει το μαντρά των Τούρκων στην Αφρική.

Ο “τρίτος δρόμος” της Τουρκίας συνδυάζει τις επιχειρήσεις με την ανάπτυξη και την επέμβαση στο όνομα της ειρήνης. Η Άγκυρα προτιμά να παρέχει βοήθεια μέσω διμερών σχέσεων  (κυβέρνηση προς κυβέρνηση), χωρίς να θέτει πολιτικές προϋποθέσεις, όπως π.χ. σεβασμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημοκρατικών διαδικασιών κλπ). Αυτοπροβάλλεται ως “ανερχόμενη αλλά ενάρετη δύναμη” και “φυσικός εταίρος” των αφρικανικών χωρών, ειδικά των μουσουλμανικών.

Το τουρκικό αφήγημα δίνει έμφαση στην “κοινή ευημερία” μέσω της “συνεργασίας ίσων” και του “win-win”. Το αφήγημα δεν απέχει πολύ από αυτό της Κίνας, αλλά καμία από τις δύο χώρες δεν αναφέρεται στον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Παρά τις “βαθιές τσέπες” της Κίνας, οι Τούρκοι σε κάποιους μεγάλους διαγωνισμούς μειοδοτούν και μάλιστα λαμβάνουν και διεθνή χρηματοδότηση, πιθανώς μια δυτική τακτική για την καταπολέμηση της κινεζικής επιρροής.

Αναμφίβολα, η Τουρκία του Ερντογάν έχει κάνει μεγάλη διείσδυση στην Αφρική, αν κι αυτό προς το παρόν δεν έχει αντίκτυπο εντός της Τουρκίας. Ένας λόγος είναι ότι δεν υπάρχει  κίνητρο για παλιννόστηση τουρκικών κεφαλαίων και επένδυσή τους στην Τουρκία, όπου η κατασκευαστική εταιρεία θα αναγκαστεί να μετατρέψει σκληρό νόμισμα σε τουρκική λίρα, η οποία βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση. Η Τουρκία δεν πρόκειται να υποκαταστήσει την Κίνα στο ρόλο του κύριου κατασκευαστή στην Αφρική, αλλά σίγουρα η επιρροή της αυξάνεται περαιτέρω.