Τέσσερα reality checks για τη “μοναδική υπερδύναμη”

Να αποθαρρύνουμε τα βιομηχανικά έθνη από την αμφισβήτηση της ηγεσίας μας… Να διατηρήσουμε τους μηχανισμούς αποτροπής των δυνάμει ανταγωνιστών ακόμη και να διανοηθούν έναν μεγαλύτερο παγκόσμιο ρόλο… Αν και οι ΗΠΑ δεν μπορούν να γίνουν παγκόσμιος αστυνόμος και να έχουν την ευθύνη επίλυσης κάθε διεθνούς προβλήματος ασφάλειας, δεν μπορούμε και να επιτρέψουμε τα κρίσιμα συμφέροντά μας να εξαρτώνται αποκλειστικά από διεθνείς μηχανισμούς που μπορούν να μπλοκάρουν χώρες που τα συμφέροντά τους διαφέρουν από τα δικά μας».

Το Δόγμα Βόλφοβιτς διατυπώθηκε επί πατρός Μπους και ενέπνευσε κυρίως τη θητεία του υιού Μπους. Ο Πόλεμος κατά της Τρομοκρατίας ως όχημα αυτής της πολιτικής έφερε αποτελέσματα πενιχρά, ανάμικτα και αμφιλεγόμενα. Αν γυρνούσε ο χρόνος πίσω είναι ζήτημα αν θα γίνονταν οι επεμβάσεις σε Ιράκ και Αφγανιστάν. Η οικονομική κρίση του 2008 διέλυσε το όνειρα του «νέου αμερικανικού αιώνα» και μαζί της «Νέας οικονομίας» που θα παρήγαγε εθνικό πλούτο από αέρα κοπανιστό.

Το reality check θα αργήσει να γίνει αντιληπτό. Ο «βασικός στόχος» εντέλει δεν επετεύχθη: η Κίνα πλέον απειλεί να κυριαρχήσει στην Ανατολική Ασία και αν συνυπολογίσουμε τη στρατηγική της σχέση με τη Ρωσία συνιστά ήδη μια παγκόσμια απειλή της «τάξης» της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.

Τι πήγε στραβά; Κάτι ανάμεσα στην υπερεκτίμηση της μεταψυχροπολεμικής παντοδυναμίας των ΗΠΑ, στην υπερέκταση (πχ forever wars), στη δυσανάλογη χρήση επιβολής έναντι της συναίνεσης, στην υποτίμηση της ασυμμετρίας οικονομικής δυναμικής και στρατιωτικής υπεροχής των ΗΠΑ στις «ύποπτες» περιοχές, στον υποκειμενισμό της «Νέας οικονομίας» του ασύδοτου χρηματιστικού καπιταλισμού υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ.

Το Δόγμα Βόλφοβιτς και οι πολιτικές του άφησαν ισχυρό αποτύπωμα. Μεταξύ άλλων, μετασχημάτισε μερίδα των πρώην Cold Warriors στους σύγχρονους νεοσυντηρητικούς και στα δυο μεγάλα κόμματα. Εμπέδωσε την επέκταση της αποθάρρυνσης αμφισβήτησης της αμερικανικής ηγεμονίας από τους δυνάμει ανταγωνιστές στους «συμμάχους» (στην περίοδο Μπους έχουν τις ρίζες τους οι πολιτικές Μπάιντεν και Τραμπ που «ρίχνουν» την Ευρώπη). Ανέπτυξε παραπέρα τη στρατιωτική πολιτική της Προωθημένης Παρουσίας (Forward Presence) ανά τον πλανήτη, προκλητικά σε ανατολική Ευρώπη και Θάλασσα της Κίνας. Σε ιδεολογικό επίπεδο ενισχύθηκε ένας χωρίς προηγούμενο υποκειμενισμός.

Στην ακραία του, διαβόητη έκφανση διατυπώθηκε από σύμβουλο του Μπους απαντώντας στην «reality-based community»: «Δεν είναι αυτός ο τρόπος που λειτουργεί πλέον η πραγματικότητα. Είμαστε αυτοκρατορία και όταν δρούμε δημιουργούμε τη δική μας πραγματικότητα. Και καθώς εσείς μελετάτε αυτή την πραγματικότητα, εμείς δρούμε ξανά δημιουργώντας νέες άλλες πραγματικότητες, και αυτός είναι οι τρόπος που θα γίνονται τα πράγματα. Είμαστε φορείς της ιστορίας».

Ο Μπάιντεν και το reality check των ΗΠΑ με τη Ρωσία

Πιο γειωμένος, ο Μπάιντεν αναγνώριζε ήδη το 1999, Γερουσιαστής τότε, ότι «οι ΗΠΑ δεν διαθέτουν ούτε τους πόρους ούτε τη δύναμη να θέτουν τους κανόνες στον υπόλοιπο κόσμο όπως τις συμφέρει… Οι ΗΠΑ πρέπει να μοιράζονται τα δικαιώματα και τα τις υποχρεώσεις της ηγεσίας και να δίνουν χώρο στις στρατηγικές και τις νόμιμες ανάγκες και συμφέροντα άλλων κρατών».

Ωστόσο, για τη Ρωσία ο Μπάιντεν σημείωνε πως μόνο αν «τα στρατηγικά τους οράματα είναι συμβατά, οι ΗΠΑ και η Ρωσία θα είναι σε θέση να διαχειριστούν ζητήματα χωρίς να διαταράσσουν τις σχέσεις τους… Θα ήταν αποσταθεροποιητικό για τις ΗΠΑ και δεν είναι ρεαλιστικό για τη Ρωσία να φαντάζεται την ανάκτηση του στάτους της υπερδύναμης για μια γενιά τουλάχιστον… Η Ρωσία θα έπρεπε λογικά να ήταν ίση με κάθε άλλη παγκόσμια δύναμη πλην των ΗΠΑ… Είναι ρεαλιστικό και αναγκαίο για την παγκόσμια ασφάλεια ΗΠΑ και Ρωσία να αποδεχτούν για τη δεύτερη ένα ρόλο ισοδύναμο με αυτόν της Βρετανίας, της Γερμανίας ή της Ιαπωνίας». [Πιο ανηλεής ο πρώην Υπουργός Οικονομίας Γ. Σταθάκης πρόσφατα: «η σημερινή Ρωσία είναι ισοδύναμη με την Ιταλία ή τον Καναδά»]

Η Ρωσία «σε μια γενιά» διεκδίκησε ένα διαφορετικό κοστούμι από αυτό που της έραβαν. Είναι αυτονόητο πως ο «ισοδύναμος ρόλος με αυτόν της Βρετανίας, της Γερμανίας ή της Ιαπωνίας» δεν ήταν η ψυχρή αμερικανική εκτίμηση (δεν είναι τόσο ανόητοι όπως οι Ευρωπαίοι) αλλά αυτό στο οποίο επεδίωκαν οι ΗΠΑ να προσγειωθεί ή κοντύνει το Κρεμλίνο αν επιθυμούσε «να διαχειριστούν ζητήματα χωρίς να διαταράσσουν τις σχέσεις τους» με τις ΗΠΑ.

Παραιτηθείτε από κάποια πράγματα ανάμεσα στην κληρονομημένη περιφερειακή σας επιρροή, την αλαζονεία που δίνει η πυρηνική σας ισχύς, την αυτοπεποίθηση που δίνει το μέγεθος, οι πόροι, οι τεχνολογικές δυνατότητες και ενεργειακή σας δύναμη, και αποδεχτείτε με ως ηγεμόνα όπως η Βρετανία, η Γερμανία ή Ιαπωνία. Η εισαγωγή περισσότερης ελεύθερης αγοράς και πολιτικών-μιντιακών θεσμών ευρωπαϊκού τύπου θα σας χαλαρώσει.

Παρά την αδιαμφισβήτητη διάθεση της Ρωσίας επί Γιέλτσιν και στα πρώτα χρόνια Πούτιν να ενταχθεί στο «οδηγούμενο από τις ΗΠΑ σύστημα συλλογικής ασφάλειας και δημοκρατικής ζώνης ειρήνης» (Βόλφοβιτς), ο ηγεμόνας ζητούσε πάρα πολλά. Η συνέχεια είναι γνωστή. Το σοβιετικό παρελθόν έπαιξε κι αυτό το ρόλο του.

Μέχρι τον Μπάιντεν οι ΗΠΑ εν τέλει διέρρηξαν τις σχέσεις Ευρώπης-Ρωσίας προς όφελός τους, αλλά έστειλαν τη Μόσχα στο Πεκίνο (το είχαν συνυπολογίσει) και κυρίως υποτίμησαν τη Μόσχα (αυτό όχι). Γενικό σύνολο μείον. Εκ του αποτελέσματος το ερώτημα είναι πάλι αν γυρνούσε ο χρόνος πίσω αν οι ΗΠΑ θα κινούνταν διαφορετικά. Αναμφίβολα. Αλλά αυτό θα σήμαινε να αποδεχτούν οι ΗΠΑ για τον εαυτό τους μια υποδεέστερη θέση στο παγκόσμιο σύστημα από αυτή που τότε νόμιζαν ότι είχαν. Νόμιζαν ότι έκαναν μια «προσφορά» που η Ρωσία δεν μπορούσε να αρνηθεί. Σήμερα για να διορθώσουν τα πράγματα πρέπει να προσφέρουν περισσότερα από όσα ο Τραμπ είναι διατεθειμένος.

Κίνα η έκπληξη

Ίσως το μόνο για το οποίο δικαιολογείται η καθυστέρηση των ΗΠΑ. Για δυο λόγους. Πρώτον, γιατί έχει τη θέση του εδώ η ρήση ότι «ο τελευταίος καπιταλιστής θα κρεμαστεί με το σχοινί που μας έχει πουλήσει» (αποδίδεται κατά περίπτωση σε Στάλιν, Λένιν, Μαρξ, αλλά δεν το έχει πει κανείς τους). Εκτός της ανάκτησης οικονομικού και πολιτικού χώρου από το Ανατολικό Μπλοκ που κατέρρευσε και την νεοφιλελεύθερη επέκταση που ακολούθησε παγκοσμίως, ο δυτικός καπιταλισμός είδε με το δίκιο του στην παγκοσμιοποίηση μια νέα χρυσή εποχή. Νεοφιλελευθερισμός και παγκοσμιοποίηση ήταν αξεχώριστες πολιτικές και διαδικασίες, έτσι που η γκρίνια σήμερα για την παγκοσμιοποίηση από θιασώτες του νεοφιλελευθερισμού είναι ακατανόητη.

Το κεφάλαιο δεν επεκτάθηκε κάτω από τη μύτη κυβερνήσεων, ήταν οι ίδιες οι ισχυρές κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί της Δύσης που χρησιμοποιώντας όλη τους την ισχύ προώθησαν την παγκοσμιοποίηση σπάζοντας τα εμπόδια στην απελευθέρωση των αγορών. Στην πραγματικότητα αυτό συνεχίζουν να κάνουν και σήμερα σε όλη την περιφέρεια του πλανήτη μείον τα «αντι-παγκοσμιοποιητικά» πολιτικά μέτρα σε εφοδιαστικές αλυσίδες και τεχνολογίες τώρα που τους ζώνουν τα φίδια.

Δεν μπορούσαν να έχουν προβλέψει ότι μια χώρα όπως η Κίνα θα εκμεταλλευόταν την παγκοσμιοποίηση προς όφελός της περισσότερο από τα ωφελούμενα Δυτικά κεφάλαια. Ακόμη και τώρα που το κατάλαβαν εδώ και μια δεκαετία, δεν μπορούν παρά να συνεχίζουν να πωλούν το σχοινί. Ο Τραμπ μπορεί να γκρινιάζει όσο θέλει για τους γκλομπαλιστές.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η εκρηκτική άνοδος της Κίνας και ικανότητά της να δαμάσει τις ξένες επενδύσεις και το τέρας του παγκόσμιου καπιταλισμού επίσης δεν μπορούσε να έχει προβλεφθεί.  Εδώ και σαράντα χρόνια, από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, οικονομολόγοι φιλελεύθεροι και μαρξίζοντες προβλέπουν κάθε τόσο την υπερθέρμανση της κινεζικής οικονομίας, τη μια ή άλλη φούσκα που θα έβαζε τέλος στη ορμητική ανάπτυξη.

Η υβριδική οικονομία ισχυρής σχεδιοποίησης και ελεύθερης αγοράς διέψευσε όλες τις Κασσάνδρες. Τα μεν μαρξιστικά εγχειρίδια για την εγγενή αναρχία του καπιταλισμού πρέπει να ξαναγραφτούν με ειδικό κεφάλαιο για την Κίνα, για τη δε αλλεργία των φιλελεύθερων (και πολλών αριστερών) με τη σχεδιοποίηση καλό θα ήταν να το κοιτάξουν. Η μεγαλύτερη απάτη του τελευταίου μισού αιώνα ήταν η εμπέδωση ότι η σχεδιοποίηση εν μέσω ελεύθερης αγοράς, το αυτονόητο όταν πρόκειται για πολυκλαδικές πολυεθνικές με τζίρους ανάλογους με το ΑΕΠ ισχυρών οικονομιών, είναι τάχα μια άχρηστη ουτοπία όταν πρόκειται για εθνικές οικονομίες, που εντός παγκοσμιοποίησης (και δη εντός ΕΕ) οφείλουν να περιορίζονται στα δημοσιονομικά σαν καλοί λογιστές. Βέβαια στην περίπτωση Κίνα το μέγεθος μέτρησε στις δυνατότητες.

Η αργοπορημένη στροφή στον Ινδοειρηνικό της Χίλαρι επί Ομπάμα επιβεβαίωσε τον κανόνα ότι όταν κάτι γίνεται αναγκαίο δεν έχει ακόμη συνειδητοποιηθεί και όταν  συνειδητοποιείται είναι πολύ αργά για να γίνει. Τέσσερις διαδοχικοί Πρόεδροι ξεκινούν να «πολεμήσουν» την Κίνα και σύντομα αναδιπλώνονται σε συμβιβασμούς.

Η αμερικανική στροφή Τραμπ έχει ήδη ηττηθεί

Η Σύνοδος στην Τιαντζίν μπορεί να σημαίνει λιγότερα απ’ όσα επιδεικνύουν οι οικοδεσπότες αλλά το νέο reality check είναι εδώ. Ότι ο Τραμπ έχει δίκιο όταν διαπιστώνει το αδιέξοδο της πορείας Μπάιντεν δεν σημαίνει έχει δίκιο στο τι και πώς προσπαθεί να αλλάξει, και τούμπαλιν. Αυτό που σίγουρα κατάφερε μέσα σε λίγους μήνες ήταν να εκθέσει σε κοινή θέα την αδυναμία των ΗΠΑ και συνολικά της Δύσης, κάτι που το δίχως άλλο θα έχει μακροπρόθεσμα συνέπειες όχι μόνο στους εχθρούς αλλά και στους φίλους.

Αποφασισμένος ότι ήρθε η ώρα να χρησιμοποιήσει την ισχύ των ΗΠΑ που σωρεύτηκε από την ηγεμονική συναίνεση με φίλους και τις μέχρι χθες ρυθμίσεις με πιο αδύναμους από τις ΗΠΑ εχθρούς και ενδιάμεσους, παραβίασε «το κλασσικό απόφθεγμα της εξωτερικής πολιτικής» κατά  Λάρι Σάμερς, πρώην Υπουργό Οικονομικών, «να ενώνεις τους φίλους και να διαιρείς τους εχθρούς», για να καταφέρει το αντίστροφο.

Η διατάραξη των σχέσεων με Ινδία είναι από τα λίγα που αναγκαστικά κάπως θα διορθωθεί, έστω αφήνοντας πίσω ουρές, γιατί ήταν γάμος συμφέροντος και από τους δυο. Ωστόσο, αυτό που ήρθε στην επιφάνεια είναι ότι η σωρευμένη ισχύς των ΗΠΑ με όση ωμότητα και αν κάνει χρήση ή κατασπαταλά ο Τραμπ δεν είναι τόση που μπορεί να επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, όποιο και αν ήταν αυτό στο μυαλό των επιτελών Τραμπ. Ακόμη και με τους Χούθι που θα «εκμηδένιζε ολοκληρωτικά» αναδιπλώθηκε σε ένα μήνα.

Η στροφή Τραμπ στην πολιτική της υπερδύναμης έχει ήδη ηττηθεί. Αν ηττηθεί και ο ίδιος πολιτικά είναι κάτι άλλο. Αργά ή γρήγορα ο ίδιος ή επόμενος Πρόεδρος θα υποχρεωθεί να το «πάρει αλλιώς». Οι ΗΠΑ πρέπει μεταβατικά να συμβιβαστούν με την ιδέα του υπό προθεσμία ισχυρότερου πόλου, όχι ηγεμονικού, σε ένα πολυπολικό κόσμο, όπου η καθοδική για τις ΗΠΑ πορεία δεν θα ανακοπεί με την άσκηση «παραδοσιακής» οικονομικής-πολιτικής πίεσης και στρατιωτικής απειλής.

Εναλλακτικά μπορούν να επιταχύνουν μια πορεία θερμής σύγκρουσης και ανάσχεσης της Κίνας και γαία πυρί μιχθήτω, προκαλώντας την τύχη τους και όλων μας. Όταν ο Χίτλερ αποφάσιζε να επιτεθεί στη Σοβιετική Ένωση πιεζόταν από την ταχύτητα ισχυροποίησης των ΗΠΑ. Και θεωρούσε την επικράτησή του ζήτημα μηνών. Η Ουάσιγκτον δεν έχει τέτοιες αυταπάτες στρατιωτικού συσχετισμού με Κίνα, όμως πιέζεται και αυτή από την ταχύτητα ισχυροποίησης της Ανατολής και τον κίνδυνο μελλοντικού σημείου ανατροπής (tipping point) στους παγκόσμιους οικονομικούς συσχετισμούς, με απρόβλεπτες συνέπειες. Η επόμενη οικονομική κρίση θα επιταχύνει τα πράγματα προς τη μια ή άλλη επιλογή.