Τί θα κάνει η Δύση αν ο Πούτιν χρησιμοποιήσει τακτικά πυρηνικά;

Οι ρωσικές δηλώσεις που έκαναν με σημασία αναφορά στον πυρηνικό οπλοστάσιο έχουν θορυβήσει κοινό και αναλυτές, επαναφέροντας ένα κλίμα που είχαμε να δούμε από την κρίση της Κούβας τον Οκτώβριο 1962. Τί θα κάνει η Δύση εάν γίνει πιο απτό το ενδεχόμενο ο Πούτιν να χρησιμοποιήσει τακτικά πυρηνικά; Τον Ιούνιο 2020, ο πρόεδρος Πούτιν ενέκρινε το κείμενο των “Βασικών Αρχών Κρατικής Πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας για την Πυρηνική Αποτροπή”, το οποίο αναφέρει: «Η Ρωσική Ομοσπονδία θεωρεί τα πυρηνικά όπλα αποκλειστικά ως μέσο αποτροπής».

Στο ρωσικό δόγμα ορίζονται τέσσερις περιπτώσεις, υπό τις οποίες η Ρωσία θα μπορούσε να κάνει χρήση πυρηνικών:

1. «Αντιμετώπιση αξιόπιστων δεδομένων σχετικά με την εκτόξευση βαλλιστικών πυραύλων που επιτίθενται στο έδαφος της Ρωσικής Ομοσπονδίας ή/και των συμμάχων της.
2. Χρήση πυρηνικών όπλων ή άλλων τύπων όπλων μαζικής καταστροφής από αντίπαλο εναντίον της Ρωσικής Ομοσπονδίας ή/και των συμμάχων της.
3. Επίθεση από αντίπαλο εναντίον κρίσιμων κυβερνητικών ή στρατιωτικών τοποθεσιών της Ρωσικής Ομοσπονδίας, η διακοπή της οποίας θα υπονόμευε τις ενέργειες αντίδρασης των πυρηνικών δυνάμεων.
4. Επιθετικότητα κατά της Ρωσικής Ομοσπονδίας με τη χρήση συμβατικών όπλων, όταν η ίδια η ύπαρξη του κράτους βρίσκεται σε κίνδυνο» (Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσικής Ομοσπονδίας 2020).

Στις 24/2 ο Πούτιν κατά την ομιλία του για την έναρξη της “ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης” στην Ουκρανία είπε: «Ανεξάρτητα από το ποιος προσπαθεί να σταθεί εμπόδιο στο δρόμο μας, ή πολύ περισσότερο να δημιουργήσει απειλές για τη χώρα μας και τον λαό μας, πρέπει να γνωρίζει ότι η Ρωσία θα απαντήσει αμέσως και οι συνέπειες θα είναι τέτοιες που δεν έχετε δει ποτέ σε ολόκληρη την ιστορία σας». Αυτό ερμηνεύτηκε ως απειλή για χρήση πυρηνικών όπλων.

Ήταν η πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1960 που η Μόσχα έκανε τέτοια δημόσια ανακοίνωση σχετικά με την πυρηνική της εγρήγορση, ακόμη κι αν το ακριβές νόημα ήταν αρχικά ασαφές. Η Μόσχα, όπως και οι ΗΠΑ και οι άλλες πυρηνικές δυνάμεις, διατηρούν πάντα κάποια στρατηγικά πυρηνικά όπλα σε κατάσταση συναγερμού και έτοιμα για χρήση. Με δήλωση του υπουργού Άμυνας Σεργκέι Σοϊγκού την επόμενη μέρα έγινε προσπάθεια να μετριασθούν τα λόγια του Πούτιν. Ωστόσο, λίγο αργότερα η Ρωσία πραγματοποίησε ασκήσεις με πυρηνικά υποβρύχια στη Θάλασσα Μπάρεντς και με κινητούς εκτοξευτές διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων στη Σιβηρία. Επίσης, στις αρχές Μαρτίου, ο Σεργκέι Λαβρόφ σημείωσε κάπως αόριστα ότι «ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα ήταν σίγουρα πυρηνικός».

Δηλώσεις για πυρηνικά

Λίγες ημέρες μετά την δήλωση Πούτιν, ο Μπάιντεν παρέμενε καθησυχαστικός. Μία εβδομάδα αργότερα, η Όλγα Όλικερ της Διεθνούς Ομάδας Κρίσεων, δήλωσε: «Πιστεύω ότι είναι πολύ απίθανο η Μόσχα να κάνει επίθεση με πυρηνικό όπλο εναντίον κάποιου στόχου. Ύστερα από μια εβδομάδα, οι περισσότεροι άνθρωποι αμφιβάλλουν για την υπόθεση περί χρήσης πυρηνικών, αλλά θα εμμείνω σε αυτή [την υπόθεση] για λίγο ακόμη». Στις 11/3, όμως, σε άρθρο της στο Foreign Affairs δεν είχε ακριβώς την ίδια γνώμη: «Εάν η Ρωσία αντιμετώπιζε ήττα, ένα πυρηνικό χτύπημα θα μπορούσε να αναγκάσει την Ουκρανία να παραδοθεί» έγραψε τότε, αν και δεν το θεωρούσε τόσο πιθανό.

Στις 7/3 η Λιν Ράστεν, πρώην στέλεχος του Λευκού Οίκου και τώρα στην ΜΚΟ “Πρωτοβουλία για την Πυρηνική Απειλή” (Nuclear Threat Initiative) ανέφερε: «Φαίνεται αδιανόητο η Ρωσία να χρησιμοποιούσε πυρηνικά όπλα στην Ουκρανία, δεν θα υπήρχε λόγος γι’ αυτό». Ο δημοσιογράφος Τζόρνταν Μάικλ Σμιθ, που την ρώτησε, δεν είχε την ίδια γνώμη. Έγραψε: «Όσο περισσότερο διαρκεί ο πόλεμος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες η Ρωσία να χρησιμοποιήσει τα πιο σκληρά όπλα του κόσμου, τα πυρηνικά. Ήρθε η ώρα να φανταστούμε τα χειρότερα». Στο ίδιο άρθρο ο Πάβελ Ποντβίγ, ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Έρευνας του ΟΗΕ για τον Αφοπλισμό, ανέφερε το προφανές: «Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος ακούσιας κλιμάκωσης».

Στις 14/3, ο Γ.Γ. του ΟΗΕ δήλωσε: «Η προοπτική μιας πυρηνικής σύγκρουσης, που κάποτε ήταν αδιανόητη, είναι τώρα πίσω στη σφαίρα των πιθανοτήτων». Ο Χερμπ Λιν, μελετητής ασφαλείας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ και στο Ινστιτούτο Χούβερ, στις 15/3 προσπάθησε να μετριάσει τους φόβους που άρχισαν να εμφανίζονται: «Από την άποψη του [επιπέδου] κινδύνου, πιστεύω ότι θα μπορούσαμε να βρισκόμαστε περίπου στο 5-10% του επιπέδου κινδύνου της κουβανικής κρίσης πυραύλων».

Όμως, σε μελέτη για το Κογκρέσο που υπέβαλε την ίδια μέρα ο αντιστράτηγος Σκοτ Μπεριέρ, διευθυντής της Υπηρεσίας Πληροφοριών Άμυνας έγραφε: «καθώς αυτός ο πόλεμος και οι συνέπειές του αποδυναμώνουν αργά τη ρωσική συμβατική ισχύ, η Ρωσία πιθανότατα θα βασίζεται όλο και περισσότερο στην πυρηνική αποτρεπτική της δύναμη για να σηματοδοτήσει την αποφασιστικότητά της στη Δύση και να προβάλλει ισχύ στο εσωτερικό και εξωτερικό ακροατήριό της».

Διολισθαίνοντας προς τα πυρηνικά

Έκτοτε έχουμε νέες έμμεσες ρωσικές απειλές. Πριν μερικές μέρες καθηγητής οικονομικών στο George Mason University ανέφερε στην Washington Post ότι γνώστες του Κρεμλίνου λένε πως συμμερίζονται τον φόβο που εξέφρασε η CIA, η οποία πρόσφατα ανέφερε ότι ο Πούτιν μπορεί να μπει στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει μικρά πυρηνικά όπλα. Οι ρωσικές ανακοινώσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου υποδηλώνουν ότι τα πυρηνικά υπερβαίνουν τον στενό αμυντικό ρόλο που ορίζεται στο επίσημο δόγμα.

Το Κρεμλίνο επισείει τον φόβο χρήσης πυρηνικών όπλων για να επιδιώξει πολιτικούς στόχους, δημιουργώντας μια πυρηνική ομπρέλα για τον συμβατικό του πόλεμο στην Ουκρανία. Μέσω των απειλών του, επιδιώκει να αποτρέψει την παρέμβαση της Δύσης και να διατηρήσει τη σύγκρουση σε επίπεδο “τοπικού πολέμου”. Με αυτόν τον τρόπο, τα ρωσικά πυρηνικά χρησιμοποιούνται σαν εργαλείο εκφοβισμού και διαχείρισης κλιμάκωσης.

Ο Πούτιν δικαιολόγησε τον πόλεμο υποστηρίζοντας ότι οι ΗΠΑ δημιουργούσαν μια εχθρική αντιρωσική Ουκρανία, που αντιπροσώπευε άμεση απειλή για την ύπαρξη και την κυριαρχία της Ρωσίας. Αυτό παραπέμπει στην τέταρτη περίπτωση χρήσης πυρηνικών στο ρωσικό δόγμα. Μη θέλοντας να εξελιχθεί η σύγκρουση στην Ουκρανία σε παγκόσμιο πόλεμο, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι θα χρησιμοποιηθούν πυρηνικά για να τρομοκρατήσει το Κίεβο. Ειδικά εάν η Ρωσία έχει στριμωχθεί.

Μια περιορισμένη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων στην Ουκρανία, όμως, θα άλλαζε θεμελιωδώς τη φύση της σύγκρουσης και θα επηρέαζε τα συμφέροντα τρίτων. Για τις ΗΠΑ, ο πόλεμος παραμένει επί του παρόντος μια περιφερειακή σύγκρουση, μέσω της οποίας φθείρεται κι αποδυναμώνεται η Ρωσία. Γι’ αυτό και ρέουν πλουσιοπάροχα προς την Ουκρανία και όπλα και χρηματικοί πόροι. Εάν, όμως, η Μόσχα χρησιμοποιήσει τακτικά πυρηνικά όπλα χωρίς να υποστεί τεράστιες συνέπειες, αυτό θα επηρέαζε τον τρόπο με τον οποίο άλλα κράτη με πυρηνικά όπλα θα αξιολογούσαν το κόστος και τα οφέλη των πυρηνικών επιλογών.

Αυτό θα έθετε την αμερικανική εξωτερική και αμυντική πολιτική υπό ακραία πίεση, καθώς χώρες, όπως η Πολωνία και η Ιαπωνία, θα αισθάνονταν άμεση απειλή. Θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει μια επανεξέταση από την Ουάσιγκτον της θέσης για την μεγάλης κλίμακας στρατιωτική ανάμειξή της στον πόλεμο στην Ουκρανία. Το αν χώρες που είναι φιλικές ή σχετικά φιλικές με τη Ρωσία, όπως η Ινδία και η Κίνα, θα έβλεπαν κάποιες απειλές από αυτό, είναι ένα ζήτημα. Μπορεί να μην θέλουν μια αποσταθεροποίηση του διεθνούς συστήματος, αλλά το σπάσιμο του πυρηνικού ταμπού θα ευνοούσε και τις δύο, παρ’ ότι θα καταδίκαζαν διπλωματικά το γεγονός.

Ο κανόνας του αδιανόητου διαβρώνεται

Η φήμη της Ρωσίας θα καταρρακωθεί αν πραγματοποιήσει πυρηνική επίθεση, ακυρώνοντας την πρόθεση του Πούτιν να εμφανίζεται η Μόσχα ως εγγυητής της παγκόσμιας σταθερότητας, κάτι που αρκετοί σε Ασία και Αφρική πιστεύουν. Το πώς το Κρεμλίνο αξιολογεί τον κίνδυνο μιας τέτοιας απώλειας κύρους παραμένει ασαφές. Υπάρχει και η άλλη ανάγνωση, ότι με την περιορισμένη χρήση τακτικών πυρηνικών θα έστελνε ένα μήνυμα αποφασιστικότητα, το οποίο υποχρεωτικά θα λάμβαναν όλοι πολύ σοβαρά υπόψη τους.

Δυτικοί αναλυτές και σχεδιαστές πολιτικής θεωρούν ότι ο κίνδυνος κλιμάκωσης θα ήταν πολύ μεγάλος εάν το ΝΑΤΟ έμπαινε απευθείας στον πόλεμο, πράγμα το οποίο θα ήθελε ο Ζελένσκι για να αποφύγει την ήττα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι νατοϊκές χώρες απέφυγαν μέχρι στιγμής να στείλουν αεροσκάφη στην Ουκρανία (δικαιολογούμενοι ότι θα έχουν ελάχιστη συμβολή στο πολεμικό ισοζύγιο), ενώ απέκλεισαν κατηγορηματικά την κήρυξη ζώνης απαγόρευσης πτήσεων, κάτι που επίσης ζητούσε επίμονα το Κίεβο.

Η κλιμακούμενη παροχή όλο και βαρύτερων οπλικών συστημάτων στην Ουκρανία, όμως, ενέχει τον κίνδυνο να την θεωρήσουν οι Ρώσοι ως εμπλοκή του ΝΑΤΟ στον πόλεμο. Ένας τρόπος να αποφευχθεί η συνεχιζόμενη αυτή κλιμάκωση είναι η περιορισμένη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων που θα τερματίσει τη σύγκρουση με την συνθηκολόγηση της Ουκρανίας και με τη Δύση σε επώδυνο δίλημμα. Το καθεστώς Πούτιν θέλει την εξουσία κι αυτό εγείρει το ερώτημα μέχρι που μπορεί να φτάσει για να την διατηρήσει. Τα δυτικά κράτη θέλουν να αυξήσουν την οικονομική και στρατιωτική τους πίεση, για να βλάψουν την ικανότητα της Ρωσίας να διεξάγει πόλεμο. Όμως αυτό είναι μια απειλή, που θα μπορούσε να αποτελέσει κίνητρο για να καταφύγει σε τακτικά πυρηνικά.

Ήδη οι κίνδυνοι για τη Δύση είναι απτοί. Αν ο Πούτιν κλιμακώσει και δεν αντιδράσουν, θα καταρρεύσει το δυτικό πλέγμα άμυνας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Αν αντιδράσουν, υπάρχει κίνδυνος ο πόλεμος να διολισθήσει στην πιο καταστροφική και αποτρόπαια μορφή. Εάν κλιμακωθεί η σύρραξη, η αδυναμία της Ρωσίας σε τακτικό επίπεδο θα την οδηγήσει σχεδόν μαθηματικά σε χρήση πυρηνικών. Ο Πούτιν θεωρεί αποτροπή να απειλεί τη Δύση με χρήση πυρηνικών. Με τέτοιες απειλές, η χρήση πυρηνικών όπλων δεν φαίνεται πλέον αδιανόητη. Και καθώς ο κανόνας του αδιανόητου διαβρώνεται, τελικά η χρήση πυρηνικών έρχεται πιο κοντά.