Το ιστορικό των σχέσεων Ερντογάν-Χαμάς

Η Τουρκία φιλοξενεί ανώτερα στελέχη της Χαμάς – μερικά από τα οποία έχουν λάβει τουρκική υπηκοότητα – και της παρέχει πολιτική-διπλωματική και οικονομική στήριξη. Η Χαμάς έχει δημιουργήσει στην γείτονα ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της στο εξωτερικό – λειτουργεί κυρίως από κρατούμενους που απελευθερώθηκαν με τη συμφωνία ανταλλαγής του στρατιώτη Γκιλάντ Σαλίτ, το 2011. Χρησιμοποιεί την Τουρκία για να σχεδιάζει και να χρηματοδοτεί επιθέσεις της σε Ισραήλ-Δυτική Όχθη-Γάζα, συμπεριλαμβανομένης της σφαγής της 7ης Οκτωβρίου του 2023.

Η στενή σχέση Τουρκίας-Χαμάς εκδηλώθηκε σφόδρα κατά τη διάρκεια του πολέμου της Λωρίδας της Γάζας, όταν η Τουρκία δεν καταδίκασε την Χαμάς, αλλά επέκρινε έντονα το Ισραήλ, συχνά με αντισημιτική ρητορική. Ο δε πολιτικός συντονισμός μεταξύ Ερντογάν-Τούρκων αξιωματούχων και Χαμάς, συνεχίστηκε κατά την διάρκεια των μαχών. Μάλιστα, η Τουρκία δέχθηκε Παλαιστίνιους κρατούμενους που απελευθερώθηκαν από ισραηλινές φυλακές και απέλασε το Ισραήλ.

Έγγραφα της Χαμάς που κατασχέθηκαν από τις ισραηλινές δυνάμεις στη Γάζα, έδειξαν την στενή της σχέση με την Τουρκία – μέχρι και τον τρόπο που λειτουργεί ως ορμητήριο για επιθέσεις εναντίον του Ισραήλ.  Σε ένα έγγραφο αποκαλύπτονταν το σχέδιό της να ιδρύσει ένα παράρτημα στην Τουρκία για την οργάνωση δολοφονιών Ισραηλινών στρατιωτικών και επιθέσεων σε ισραηλινά πλοία.

Σύμφωνα με το ισραηλινό think tank ITIC, η οργάνωση θα επιδιώξει να ενισχύσει τους δεσμούς της με την Άγκυρα, δεδομένης της τουρκικής εχθρότητας προς το Ισραήλ και της επιχειρησιακής υποδομής της Χαμάς στην Τουρκία. Μάλιστα, οι απελάσεις προφυλακισμένων Παλαιστινίων στην Τουρκία μπορεί να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση του στρατιωτικού βραχίονα της Χαμάς  – ο οποίος έχει ακόμα δυνάμεις στην Γάζα – με ό,τι και αν αυτό σημαίνει για την ασφάλεια του Ισραήλ.

Η προβληματική σχέση Ισραήλ-Τουρκίας

Η σχέση Χαμάς-Τουρκίας έχει προκαλέσει πρωτοφανή ένταση στις τουρκο-ισραηλινές σχέσεις. Η Τουρκία χαρακτηρίζει “αντιστασιακή οργάνωση” την Χαμάς, με την Άγκυρα να αρνείται την εμπλοκή της στις ένοπλες δραστηριότητές της, ισχυριζόμενη ότι στηρίζει μόνο την πολιτική πτέρυγα της οργάνωσης, την οποία χαρακτηρίζει “νόμιμη”. Όμως, η Τουρκία πρακτικά διευκολύνει οικονομικά-διπλωματικά-ιδεολογικά-επιχειρησιακά την ένοπλη-τρομοκρατική δράση της οργάνωσης.

Οι σχέσεις τους άρχισαν να ενισχύονται από το 2006, αφού η Χαμάς κέρδισε τις εκλογές (44%), εξασφαλίζοντας 74 από τις 132 έδρες του παλαιστινιακού Σώματος. Το 2007, μετά την βίαιη κατάληψη της Λωρίδας της Γάζας από τη Χαμάς, η Τουρκία ξεκίνησε άμεσες διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους της. Η Χαμάς είχε εκπροσωπηθεί σε αυτές τις συνομιλίες (στην οποίες μετείχαν ανώτεροι Τούρκοι αξιωματούχοι, ακόμα και ο ίδιος ο Ερντογάν) από τον Χαλέντ Μασάλ, τότε επικεφαλής του Πολιτικού Γραφείου και τον Ισμαήλ Χανίγιε που ηγήθηκε της διοίκησης της Χαμάς στη Γάζα. Οι συνομιλίες περιλάμβαναν την τουρκική συνεισφορά για να αφαιρεθεί η Χαμάς από την λίστα των τρομοκρατικών οργανώσεων σε ΗΠΑ και ΕΕ και την κατασκευή ενός νοσοκομείου και έργων ύδρευσης στην Γάζα.

Επιδεινούμενη κλιμάκωση

Μετά την ισραηλινή Επιχείρηση “Συμπαγές Μολύβι” στη Γάζα (Δεκέμβριος 2008-Ιανουάριος 2009), εντάθηκαν οι τουρκικές επικρίσεις στο Ισραήλ. Έκτοτε, ο Ερντογάν έχει επανειλημμένα απαιτήσει από το Ισραήλ να άρει τον αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας. Η υποστήριξη της Τουρκίας προς τη Χαμάς και τη Γάζα έγινε πιο εμφανής μετά το επεισόδιο με τον στολίσκο του Mavi Marmara τον Μάιο του 2010 και την επακόλουθη κρίση στις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ.

Όταν ξέσπασε ο Συριακός Εμφύλιος Πόλεμος το 2011, η Χαμάς εγκατέλειψε την έδρα της στην Δαμασκό, επειδή υποστήριξε την ανατροπή του Άσαντ. Η ισλαμική οργάνωση κατέφυγε στην Τουρκία, όπου ίδρυσε το αρχηγείο της, με το οποίο στρατολογούσε και επικοινωνούσε με μέλη της (κυρίως από την Δυτική Όχθη και το Ισραήλ) χρηματοδοτούσε και οργάνωνε τρομοκρατικές επιθέσεις.

Η Χαμάς ίδρυσε επίσης χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, ανταλλακτήρια συναλλάγματος και επιχειρήσεις στην Τουρκία, τις οποίες διαχειρίζονταν ανώτερα στελέχη της για να βοηθήσουν στη χρηματοδότηση των δραστηριοτήτων της. Τον δε Οκτώβριο του 2011, ανώτερα μέλη της Χαμάς – που απελάθηκαν στο πλαίσιο της συμφωνίας ανταλλαγής του στρατιώτη Σαλίτ – εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία, επεκτείνοντας περαιτέρω τις επιχειρήσεις της.

Το 2016, το Ισραήλ και η Τουρκία συμφιλιώθηκαν. Η συμφωνία περιλάμβανε τη δέσμευση της Τουρκίας να μην επιτρέψει τη χρήση του εδάφους της για στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά του Ισραήλ και να σταματήσει τη συλλογή κεφαλαίων για τρομοκρατικούς σκοπούς. Η Τουρκία διαβεβαίωσε επίσης το Ισραήλ ότι, αν και τα γραφεία της Χαμάς στην Τουρκία θα παρέμεναν ανοιχτά, θα περιορίζονταν σε πολιτικές δραστηριότητες. Μία υπόσχεση που ουδέποτε τηρήθηκε….

Τουρκία-Χαμάς κατά τον πόλεμο

Η τουρκική κυβέρνηση απέφυγε να καταδικάσει την αιματηρή επίθεση της Χαμάς (7η Οκτωβρίου 2023) και να εκφράσει τα συλλυπητήρια της στο Ισραήλ. Μάλιστα, μια αντιπροσωπεία ανώτερων στελεχών της Χαμάς είχε συναντηθεί με μέλη της MIT στην Τουρκία, το πρωί της ίδιας μέρας. Όταν έγινε γνωστή η επίθεση στο νότιο Ισραήλ, τα μέλη της Χαμάς εξέφρασαν την μεγάλη ικανοποίηση τους.

Σύμφωνα με πληροφορίες, ένας από τους αξιωματούχους της ΜΙΤ είχε παραδεχτεί ότι η Χαμάς είχε πραγματοποιήσει “μια πολύ μεγάλη και απροσδόκητη επιχείρηση”, αλλά όταν αναρωτήθηκε για το επόμενο στάδιο, συνάντησε με σιωπή. Τότε, διέγνωσε ότι η ισραηλινή απάντηση θα ήταν πολύ σκληρή. Το HABER10 ανέφερε ότι το Πολιτικό Γραφείο της Χαμάς ενδέχεται να μην γνώριζε ότι η στρατιωτική πτέρυγα σχεδίαζε την επίθεση.

Μερικές μέρες μετά, η Τουρκία ξεκίνησε τις καταδικαστικές ανακοινώσεις κατά του Ισραήλ, ειδικά μετά την έκρηξη στο νοσοκομείο al-Ahli στη Γάζα. Στις 28 Οκτωβρίου του 2023, στην Τουρκία πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη συγκέντρωση υπέρ της Χαμάς, με επικεφαλής τον πρόεδρο Ερντογάν. Ο ίδιος κλιμάκωσε την αντι-ισραηλινή ρητορική του, κατηγορώντας το Ισραήλ για διάπραξη “γενοκτονίας”. Συχνά έκανε αντισημιτικά σχόλια και συνέκρινε το Ισραήλ με το ναζιστικό καθεστώς. Επίσης, η Τουρκία υποστήριξε την αγωγή της Νότιας Αφρικής στο Διεθνές Δικαστήριο, που κατηγορεί το Ισραήλ για γενοκτονία.

Η Χαμάς ως πουλέν του Ερντογάν

Ο Ερντογάν παγίως αναφέρεται στην Χαμάς ως “ομάδα αντίστασης που αγωνίζεται για να υπερασπιστεί τη γη της”. Ισχυρίστηκε ότι η Χαμάς αντιπροσώπευε την ουσία του παλαιστινιακού “κινήματος απελευθέρωσης”, αρνούμενος να την καταδικάσει. Μετά το επεισόδιο στο Mavi Marmara, ξεκίνησε να απειλεί το Ισραήλ, δηλώνοντας ότι θα μπορούσε να “επιτεθεί ανά πάσα  στιγμή, απροσδόκητα”. Σύμφωνα με το Reuters, στις 4 Δεκεμβρίου 2023, η Άγκυρα προειδοποίησε το Ισραήλ με “σοβαρές συνέπειες” αν πλήξει τους ηγέτες της Χαμάς που διαμένουν στην Τουρκία.

Ταυτόχρονα, απέστειλε μεγάλες ποσότητες ανθρωπιστικής βοήθειας στη Γάζα και επέτρεψε την προετοιμασία ενός στολίσκου για να πλεύσει προς τις ακτές της Γάζας. Ο στολίσκος είχε προγραμματιστεί να αποπλεύσει τον Απρίλιο του 2024, αλλά η αναχώρησή του προφανώς εμποδίστηκε από διπλωματικά μέσα.

Αν και η Τουρκία δέχεται τραυματίες από την Γάζα, τον Μάιο του 2024, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι περισσότερα από χίλια στελέχη  της Χαμάς είχαν φτάσει στην γείτονα για ιατρική περίθαλψη. Αργότερα, Τούρκοι αξιωματούχοι ισχυρίστηκαν ότι αναφερόταν στους Παλαιστίνιους γενικά και όχι συγκεκριμένα σε στελέχη της Χαμάς (Reuters, 13 Μαΐου 2024).

Στις 30 Απριλίου του 2024, στην Παλιά Πόλη της Ιερουσαλήμ, ένας Τούρκος τουρίστας μαχαίρωσε ένα Ισραηλινό μέλος της Συνοριακής Αστυνομίας. Ο τρομοκράτης, ο 34χρονος Hasan Saklanan, είχε εισέλθει στο Ισραήλ την προηγούμενη ημέρα από την Ιορδανία, μέσω της Γέφυρας Allenb. Ήταν η πρώτη επίθεση που πραγματοποιήθηκε εντός ισραηλινού εδάφους από Τούρκο πολίτη. Αν και αποδείχτηκε ότι έδρασε μόνος, εκτιμάται ότι επηρεάστηκε από το ισραηλινό κλίμα που επικρατεί στην Τουρκία.

Η Τουρκία συνεχίζει να στηρίζει την Χαμάς

Από την έναρξη του πολέμου, η Τουρκία επέτρεψε σε μέλη της Χαμάς να λειτουργούν ελεύθερα στο έδαφός της και επέτρεψε σε ανώτερα στελέχη της – που είχαν προηγουμένως απελαθεί – να επιστρέψουν. Ο δε Τούρκος υπουργός Εξωτερικών ανέλαβε δράση για να εξευγενίσει διεθνώς την εικόνα της Χαμάς, με τα τουρκικά ΜΜΕ να καλύπτουν εκτενώς τα γεγονότα στην Γάζα.

Στο μεταξύ η Τουρκία προσπάθησε να αξιοποιήσει την κατάσταση για να αποκτήσει μεγαλύτερη περιφερειακή θέση και να έχει μεγαλύτερη επιρροή στην παλαιστινιακή “αρένα”. Κατά τους δύο πρώτους μήνες του πολέμου, η Τουρκία ζήτησε μια “διευθέτηση ασφαλείας” στην οποία οι τουρκικές δυνάμεις θα στάθμευαν στη Γάζα και την Δυτική Όχθη, μια πρόταση που μπλοκαρίστηκε από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Η Τουρκία προσφέρθηκε επίσης να ενεργήσει ως “μεσολαβητής”, προσπαθώντας να διαμορφώσει την “επόμενη μέρα” στη Γάζα και φιλοξενώντας, καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, συναντήσεις ανώτερων στελεχών της Χαμάς με τον Ερντογάν και υψηλόβαθμους Τούρκους αξιωματούχους.

Σύμφωνα με το κανάλι ι al-Aqsa στο Telegram, ο Χανίγιε, επισκέφθηκε την Τουρκία δύο φορές κατά τη διάρκεια του πολέμου, την τελευταία φορά τον Απρίλιο του 2024, για δύο μάλιστα εβδομάδες  πριν σκοτωθεί σε ισραηλινή επίθεση στην Τεχεράνη στις 31 Ιουλίου του 2024.

Ο ρόλος Φιντάν

Η Τουρκία επιδίωξε επίσης να συμμετάσχει στις διαπραγματεύσεις για την κατάπαυση του πυρός και την απελευθέρωση των ομήρων. Ανώτερα στελέχη της Χαμάς ενημέρωναν τακτικά τους Τούρκους αξιωματούχους για τις εξελίξεις. Για παράδειγμα, σε συνομιλία του με τον Χακάν Φιντάν στις 16 Ιουλίου 2024, ο Χανίγιε ανέφερε ότι η Χαμάς είχε ανταποκριθεί θετικά στις προτάσεις των μεσολαβητών και κατηγόρησε το Ισραήλ ότι δεν ήθελε να τερματίσει τον πόλεμο. Ο Φιντάν επαίνεσε τη στάση της Χαμάς στις διαπραγματεύσεις, όπως ανέφερε το κανάλι της Χαμάς στο Telegram.

Σύμφωνα με αναφορές, το Ισραήλ δήλωσε στην Τουρκία ότι ήταν πρόθυμο να τη συμπεριλάβει στις προσπάθειες διαμεσολάβησης για την επίτευξη συμφωνίας απελευθέρωσης των ομήρων. Ως απάντηση, ο Ερντογάν ισχυρίστηκε ότι η Τουρκία ήταν έτοιμη να παράσχει οποιαδήποτε απαραίτητη βοήθεια για τη διευκόλυνση της συμφωνίας. Στις 29 Ιανουαρίου του 2025, συναντήθηκε στην Άγκυρα με μια αντιπροσωπεία της Χαμάς – με επικεφαλής τον Μουχάμαντ Νταρουίς, επικεφαλής του Συμβουλίου Σούρα – συμπεριλαμβανομένου του Χαλέντ Μασάλ.

Μια μέρα αργότερα, πηγές ανέφεραν στην Hürriyet, ότι ο Ερντογάν είχε δώσει εντολή στις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες να χρησιμοποιήσουν τους δεσμούς τους με τη Χαμάς για να εξασφαλίσουν την απελευθέρωση πέντε Ταϊλανδών ομήρων που κρατούνταν από τη στρατιωτική πτέρυγα της Χαμάς, στο πλαίσιο της συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός. Στη συνέχεια, η Τουρκία δέχτηκε 15 Παλαιστίνιους κρατούμενους που απελευθερώθηκαν από το Ισραήλ. στο πλαίσιο της συμφωνίας και απελάθηκαν στο εξωτερικό.

Η στάση της Τουρκίας απέναντι στη Χαμάς υποδείχθηκε επίσης από τον Φιντάν, ο οποίος δήλωσε στο Αl-Jazeera ότι η Χαμάς είναι «ένα νόμιμο πολιτικό κόμμα». Πρόσθεσε ότι η Χαμάς είναι ένα «κίνημα αντίστασης» και όχι απλώς μια οργάνωση που αποτελείται από άτομα, αλλά μάλλον μια «ιδέα και ιδεολογία» που γεννήθηκε από την «ισραηλινή κατοχή». Ο Φιντάν ισχυρίστηκε περαιτέρω ότι ακόμη και αν η Χαμάς αποχωρούσε, θα εμφανιζόταν κάποια άλλη οντότητα που θα επεδείκνυε «ακόμα μεγαλύτερη αντίσταση» από τη Χαμάς και θα πολεμούσε το Ισραήλ ακόμη πιο σκληρά…