Το μπρα ντε φερ ΗΠΑ-Κίνας στον Ειρηνικό

Στα τέλη Μαϊου ο υπουργός Εξωτερικών της Κίνας Wang Yi είχε διαδικτυακή συνάντηση με τους ομολόγους του. Στη συνάντηση μετείχαν οι Νήσοι Σολομώντα, η Παπούα Νέα Γουινέα, τα νησιά Φίτζι, το Κιριμπάτι, το Βανουάτου, η Μικρονησία, η Σαμόα, το βασίλειο της Τόνγκα, το Νιούει (Niue), καθώς και ο γραμματέας του Φόρουμ των Νησιών του Ειρηνικού.

Στα κινεζικά ΜΜΕ η συνάντηση χαρακτηρίστηκε παραγωγική και υπογραμμίστηκε ότι συνέβαλε στη σύσφιξη των σχέσεων των νησιωτικών χωρών του Ειρηνικού με την Κίνα, καθώς οι μετέχοντες στη συνάντηση συμφώνησαν για περισσότερη συνεργασία σε τομείς όπως η πρόληψη και αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, η αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19 και μέτρα για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Παρά τον γενικά θετικό τόνο, τονίστηκε η αδυναμία λήψης συγκεκριμένων αποφάσεων και υπογραφής συμφωνίας για συνεργασία ανάμεσα στις χώρες του Ειρηνικού και την Κίνα. Για την κινεζική πλευρά, η αδυναμία συμφωνίας των χωρών του Ειρηνικού οφείλεται «στη στάση κάποιων χωρών που λειτούργησαν ως πιόνια των ΗΠΑ». Το πρώτο μισό του τρέχοντος έτους η Κίνα έχει επιδοθεί σε μια προσπάθεια επέκτασης της διπλωματικής της επιρροής στον Ειρηνικό.

Είναι η κορύφωση ενεργειών που εντατικοποιήθηκαν μετά την εκλογή της Tsai Ing-Wen στην προεδρία της Ταϊβάν. Μετά την εκλογή της Tsai, που ανήκει στο Δημοκρατικό Προοδευτικό Κόμμα και έχει πιο σκληρή στάση απέναντι στην προοπτική ένωσης με την Κίνα, η κινεζική κυβέρνηση έχει ενεργήσει ώστε να περιορίσει τον διπλωματικό χώρο της Ταϊβάν. Το 2019 δύο χώρες του Ειρηνικού που είχαν διπλωματικές σχέσεις με την Ταϊβάν, το Κιριμπάτι και οι Νήσοι του Σολομώντα, μετακινήθηκαν προς την Κίνα.

Πλέον, πέρα από το Βατικανό, οι χώρες που αναγνωρίζουν την Ταϊβάν βρίσκονται κυρίως στο δυτικό ημισφαίριο (Κεντρική και Νότια Αμερική καθώς και στην Καραϊβική). Στον Ειρηνικό μόνο τέσσερις λιλιπούτειες χώρες παραμένουν πιστές στην Ταϊβάν: το Τουβάλου, το Ναούρου, οι Νήσοι Μάρσαλ και το Παλάου. Ενώ καμιά από αυτές τις χώρες δεν παραβρέθηκαν στη συνάντηση με τον Κινέζο υπουργό Εξωτερικών, εξέφρασαν την ανησυχία τους για τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχει μια πιθανή εμπλοκή της περιοχής στον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων. Η χώρα που εξέφρασε τις πιο ισχυρές αντιρρήσεις στα σχέδια της Κίνας ήταν η Μικρονησία, την οποία προφανώς φωτογράφισαν τα κινεζικά ΜΜΕ ως πιόνι των ΗΠΑ.

Οι ενέργειες της Κίνας στον Ειρηνικό

Μετά τη συνάντηση, ο Wang Yi έκανε διήμερη επίσκεψη στην Τόνγκα, όπου είχε πολύ πιο θερμή υποδοχή. Ο βασιλιάς της Τόνγκα (Tupou IV) δήλωσε ότι η χώρα του έχει εθνική κυριαρχία και μπορεί να αποφασίζει μόνη της για τις συνεργασίες που κάνει με άλλες χώρες: ανάλογες τοποθετήσεις είχαν γίνει από τον πρωθυπουργό των Νήσων Σολομώντα όταν η χώρα του υπέγραψε συμφωνία συνεργασίας σε θέματα ασφάλειας με την Κίνα.

Από τη μεριά των αρχών της Τόνγκα εκφράστηκε ευγνωμοσύνη για τη βοήθεια που παρείχε η Κίνα σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών (τσουνάμι, έκρηξη υφαιστείου), στην αντιμετώπιση της πανδημίας και σε περιπτώσεις προβλημάτων στις πτήσεις εξωτερικού. Η συμφωνία ανάμεσα στις δύο χώρες περιλάμβανε και προβλέψεις για την αλιεία στην περιοχή. Το θέμα της αλιείας είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Κίνα. Οι νησιωτικές χώρες του Ειρηνικού, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, έχουν μεγάλες ΑΟΖ αλλά και πολύ μικρές δυνατότητες να τις περιφρουρήσουν. Οι συμφωνίες με άλλες χώρες είναι ο μόνος τρόπος να υπάρξει μια ελπίδα θωράκισης των συμφερόντων τους.

Η δραστηριότητα της Κίνας στον Ειρηνικό έχει προκαλέσει συναγερμό τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στην Αυστραλία και (πιο πρόσφατα) τη Νέα Ζηλανδία. Οι πρόσφατες εκλογές στην Αυστραλία σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίστηκαν από έμφαση σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η ήττα του Μόρισον (Κόμμα των Φιλελεύθερων) οφείλεται και στην κακή διαχείριση της πανδημίας, αλλά και στην εντύπωση για μια αποτυχημένη εξωτερική πολιτική που αποξένωσε πολλές χώρες του Ειρηνικού και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Η Αυστραλία βρέθηκε παγιδευμένη στον πόλεμο δασμών που άρχισε ο Τραμπ κατά της Κίνας.

Η Κίνα είχε αρχικά μια μουδιασμένη απάντηση, αλλά γρήγορα ανασυντάχθηκε: αντί όμως να στοχεύει μόνο στις ΗΠΑ, επιτέθηκε πιο σκληρά στις συμμάχους της, κυρίως τον Καναδά και την Αυστραλία, που ήταν και πιο εύκολοι στόχοι. Η Αυστραλία όρθωσε το ανάστημά της και αντιστάθηκε στις κινεζικές πιέσεις κυρίως στα τέλη του 2020. Μέχρι εκείνο το χρονικό σημείο θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι η πολιτική της κυβέρνησης Μόρισον είχε θετικό πρόσημο.

Η εξωτερική πολιτική Μόρισον

Τα πράγματα πήραν αρνητική τροπή κυρίως με τη δημιουργία της AUKUS, δηλαδή της αμυντικής συμφωνίας ανάμεσα στην Αυστραλία, τη Βρετανία και τις ΗΠΑ, χωρίς να ενημερώσει κάποια από τις χώρες της περιοχής. Οι αντιδράσεις στην Νοτιοανατολική Ασία και τον Ειρηνικό ήταν μουδιασμένες και χαρακτηρίστηκαν από σκεπτικισμό και ανησυχία. Για παράδειγμα, η Ινδονησία και η Μαλαισία (δύο δυνάμεις μεσαίου βεληνεκούς στην περιοχή) εξέφρασαν τις ανησυχίες τους ότι η AUKUS θα οδηγήσει σε αύξηση των εντάσεων στην περιοχή.

Οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας ανησυχούν για τη σταδιακή υποβάθμιση του ρόλου του δικού τους οργανισμού, της ASEAN, με την εμφάνιση της συνεργασίας Quad (ΗΠΑ, Αυστραλία, Ιαπωνία και Ινδία) και πλέον και της AUKUS. Επιπλέον, η ASEAN αντιτίθεται στη χρήση πυρηνικών και είδε αρνητικά την αγορά πυρηνοκίνητων υποβρυχίων από την Αυστραλία.

Οι χώρες του Ειρηνικού, οι οποίες, όπως κι αυτές της Νοτιοανατολικής Ασίας, έχουν ως βασική προτεραιότητα την οικονομική ανάπτυξη, είδαν αρνητικά τις κινήσεις της κυβέρνησης Μόρισον όπως και την υποβάθμιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στη ρητορική της. Η νέα κυβέρνηση του Εργατικού Κόμματος, υπό τον Αλμπανέζι, θα πρέπει να δουλέψει σκληρά για να διορθώσει τη ζημιά του προκατόχου της.

Οι διαφορές του παιχνιδιού στον Ειρηνικό

Τρεις λόγοι που εξηγούν γιατί ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων στην Ασία και τον Ειρηνικό δεν είναι ο ίδιος με τον ανταγωνισμό Ρωσίας-Δύσης στην Ευρώπη, παρά τους παραλληλισμούς που γίνονται κατά καιρούς:

Πρώτον, η γεωγραφία παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, όπως έχει τονίσει πρόσφατα και ο Ρόμπερτ Κάπλαν. Η Νοτιοανατολική Ασία (και ακόμα περισσότερο ο Ειρηνικός) χαρακτηρίζεται από μεγάλες μάζες θάλασσας, σε αντίθεση με την Ευρώπη όπου η θάλασσα παίζει πολύ μικρότερο ρόλο. Ακόμα και τα χερσαία σύνορα της Κίνας με τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και με την Ινδία είναι γεμάτα φυσικά εμπόδια (βουνά, πυκνά δάση, ποτάμια) κάτι που εξηγεί σε ένα βαθμό και τα όρια επέκτασης των διαφόρων αυτοκρατοριών της Κίνας. Η μάζα νερού ανάμεσα σε Κίνα και Ταϊβάν είναι πολύ μεγαλύτερη από το Στενό της Μάγχης, που ουσιαστικά κατέστησε τη Βρετανία νησί-οχυρό.

Κατά τη διάρκεια του νικηφόρου για τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό εμφύλιο του 1945-1949, οι κομμουνιστές απέτυχαν να καταλάβουν, όχι μόνο την Ταϊβάν αλλά ακόμα και νησάκια κοντά στα παράλια της Κίνας. Οι ΗΠΑ μπορούσαν, με ελάχιστο ρίσκο, να εγγυηθούν την ασφάλεια του νησιού. Σήμερα, μπορεί η Κίνα να έχει έναν πολύ βελτιωμένο τεχνολογικά στρατό, όμως μια εισβολή στην Ταϊβάν θα ήταν λογιστικά πολύ πιο δύσκολη από τις εισβολές της Ρωσίας σε Γεωργία και Ουκρανία. Επομένως, η γεωγραφία της Ασίας καθιστά την κινεζική “απειλή” πολύ λιγότερο αισθητή σε σχέση με τη ρωσική στην Ευρώπη.

Δεύτερον, η ισχύς της Κίνας είναι κυρίως οικονομική, ενώ της Ρωσίας στρατιωτική. Πολλές χώρες της Ασίας βλέπουν την οικονομική άνοδο της Κίνας ως μια ευκαιρία, παρά τις προκλήσεις που παρουσιάζει. Δεν υπάρχει στην Ασία κάτι αντίστοιχο της ΕΕ που να προσφέρει την υπόσχεση (ή την ψευδαίσθηση) οικονομικής ευημερίας στις αναπτυσσόμενες οικονομίες της περιοχής. Κατά τη μεγάλη κρίση του 1997 οι ΗΠΑ και οργανισμοί όπως το ΔΝΤ έμειναν αμέτοχοι, βλέποντας οικονομίες όπως της Ταϊλάνδη, της Ινδονησίας και της Μαλαισίας να καταρρέουν.

Οι ΗΠΑ, μάλιστα, μπλόκαραν προσπάθειες της Ιαπωνίας για δημιουργία ενός “ΔΝΤ της Ασίας”. Σε επίπεδο εντυπώσεων η Κίνα βγήκε κερδισμένη από την κρίση. Ο “Νέος Δρόμος του Μεταξιού” (Belt and Road Initiative) και οι συναφείς οργανισμοί σε γενικές γραμμές έτυχαν θετικής υποδοχής στην περιοχή, παρά τα όποια επιμέρους προβλήματα. Σε αντίθεση με την Κίνα, η Ρωσία δεν έχει την οικονομική ισχύ να ανταγωνιστεί την ΕΕ και τις ΗΠΑ.

Τα ζητήματα ταυτότητας

Τρίτον, σημαντικά είναι και τα ταυτοτικά ζητήματα. Είναι μια όψη της ρωσο-ουκρανικής κρίσης που λείπει από την εξαιρετική ανάλυση του καθηγητή Mearsheimer. Ειδικά από το 2014 και μετά, η Ρωσία φαίνεται πως έχασε “το παιχνίδι της ήπιας ισχύος” στην Ουκρανία, καθώς όλο και μεγαλύτερο μέρος της ουκρανικής κοινωνίας ένιωθε ότι ανήκε περισσότερο στη Δύση, παρά σε μια σφαίρα επιρροής της Μόσχας.

Αν δεν υπήρχε αυτό το υπόβαθρο θα ήταν πολύ δύσκολο η κυβέρνηση Ζελένσκι να πείσει (ή να παρασύρει) τη χώρα σε μια σύγκρουση μέχρις εσχάτων με τη Ρωσία. Ακόμα και η δράση του ξένου παράγοντα δεν θα έβρισκε τόσο πρόσφορο έδαφος στην Ουκρανία, ώστε να σπρώξει τη χώρα σε μια καταστροφική σύγκρουση προς όφελος, αλλά χωρίς την άμεση συμμετοχή του ΝΑΤΟ.

Στην Ασία, μπορεί η ήπια ισχύς της Κίνας να είναι ακόμα περιορισμένη, ωστόσο περιορισμένη είναι και η επίδραση της Δύσης. Ακόμα και Δημοκρατίες, όπως η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν, έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως άλλωστε και οι δρόμοι προς τον εκμοντερνισμό που ακολουθούν διάφορες ασιατικές χώρες. Επειδή οι περισσότερες από τις ασιατικές χώρες έχουν ως προτεραιότητα την οικονομική ανάπτυξη προσπαθούν να βρουν ένα modus vivendi με την Κίνα, να θέσουν κανόνες στους τομείς των διμερών σχέσεων, να βρουν τρόπους αμοιβαίου κέρδους.

Οι συμφωνίες με τις ΗΠΑ αποτελούν δικλείδα ασφαλείας για τις ασιατικές χώρες, ώστε να περιοριστεί η δυνατότητα εκβιασμού από την Κίνα. Όμως, είναι πολύ δύσκολο μια ασιατική χώρα να δεχτεί να σηκώσει το βάρος μιας σύγκρουσης με την Κίνα προς όφελος των ΗΠΑ. Οι αυξημένες εντάσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις δημιουργούν ανησυχίες στις αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας, καθώς και στις χώρες του Ειρηνικού. Μπορούν να επωφεληθούν από τον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων. Όμως, αν ο ανταγωνισμός εξελιχθεί σε σύγκρουση, τότε θα βρεθούν απέναντι σε μεγάλες προκλήσεις και δύσκολες επιλογές, κάτι που όλοι στην Ασία επιθυμούν (προς το παρόν τουλάχιστον) να αποφύγουν.